دنیای‌اقتصاد، ملیحه ابراهیمی: اگرچه واگذاری بخش‌های مختلف راه‌آهن جمهوری اسلامی به بخش خصوصی از حدود سال‌های ۸۰ و ۸۱ به‌صورت رسمی آغاز شد و ۱۰ سال نیز ‌طول کشید، اما این واگذاری در بخش‌های مختلف همواره با اما و اگرهایی مواجه بوده است. برخی کارشناسان معتقدند که بخش‌های زیربنایی قابل واگذاری نیستند و اساسا بخشی از این واگذاری‌ها شتاب‌زده و بدون انجام بسترسازی‌های لازم بوده است، اما همین متخصصان می‌گویند واگذاری‌ها در بخشی از امور همچون تعمیر و نگهداری و خطوط، ناوگان و بخش علائم و ارتباطات بسیار موفق بوده است.

مدیرعامل شرکت حمل و نقل ریلی رجا معتقد است: تصمیمات مدیریتی قابل بازگشت نیستند و درباره موضوع خصوصی‌سازی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران اگرچه شتاب‌زده عمل شده، اما باید بازنگری و اصلاحاتی در این زمینه انجام شود. سیدحسن‌موسوی‌نژاد می‌گوید: بخش خصوصی نیازمند حمایت دولتی برای رشد بیشتر است. بهرام پرورش مدیرعامل شرکت توکاریل نیز معتقد است واگذاری‌ها در بخش حمل‌ونقل ریلی بار، موجب چابک‌سازی این بخش شده است.

ضرورت بازنگری در خصوصی‌سازی راه‌آهن

مدیرعامل شرکت حمل‌ونقل ریلی رجا با تاکید بر ضرورت بازنگری در خصوصی سازی راه‌آهن، اظهار کرد: اگرچه بخشی از واگذاری‌ها در شرکت راه‌آهن شتاب‌زده و قبل از بسترسازی انجام شده است اما بازگشت به عقب امکان‌پذیر نیست و دولت باید با حمایت از بخش‌ خصوصی به رشد این بخش کمک کند.

سیدحسن‌موسوی‌نژاد در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در بیان ارزیابی خود از وضعیت خصوصی‌سازی در راه‌آهن جمهوری اسلامی و به‌ویژه شرکت رجا گفت: راه‌آهن ایران درسال ۸۰ و ۸۱ شروع به خصوصی‌سازی در بخش ریلی کرد و تمامی ناوگان را به جز لکوموتیوها به بخش خصوصی واگذار کرد.

وی افزود: این اقدام با مطالعات بسیار مفصل و به صورت تدریجی در زمان طولانی انجام شد، اما آنچه حاصل این کار بود متاسفانه منجر به افزایش عملکرد در این سال‌ها نشد و بهره‌وری نیز افزایش پیدا نکرد.

وی افزود: این موضوع نشان از آن دارد که روش خصوصی‌سازی در راه‌آهن حداقل در برخی بخش‌ها شتاب‌زده بوده و نیاز به بازنگری و اصلاح در برخی موارد دارد.

وی ادامه داد: خصوصی‌سازی در بخش مسافری نیز با واگذاری شرکت رجا انجام شد. واگذاری شرکت رجا که متعلق به راه‌آهن بود براساس مواد موجود در برنامه سوم که در برنامه چهارم و پنجم نیز عینا تکرار شده است، آغاز شد.

موسوی‌نژاد تصریح کرد: واگذاری ناوگان و بخش مدیریت ریلی مسافری به بخش خصوصی در اقدامی شتاب زده در اسفند ماه ۸۸ بدون تعیین تکلیف وظایف حاکمیتی و تصدیگری رجا و بدون تعیین تکلیف بدهی‌ها، طرح‌های عمرانی بخش‌ مسافری که در شرکت رجا مستقر بود، انجام شد و شرکت رجا بابت

رد دیون به تامین اجتماعی واگذار شد. مدیرعامل شرکت رجا اظهار کرد: هنوز پس از گذشت سال‌ها از این واگذاری بسیاری از موارد ذکر شده بلاتکلیف است و موجب بروز معضلات جدی برای سازمان مدیریت، شرکت رجا و همچنین شرکت راه‌آهن و طرفین قرارداد شرکت رجا نیز شده است.

وی با اشاره به اینکه می‌توان راه‌حل‌های بسیاری برای این موضوع در نظر گرفت؛ افزود: در مباحث مدیریتی متاسفانه نمی‌توان به عقب برگشت، من تصور می‌کنم بخشی از واگذاری‌ها شتاب‌زده، با عجله و قبل از

بستر سازی انجام شده است. اما باید اکنون وضعیت موجود مدیریت شود چرا که بازگشت به عقب امکان‌پذیر نیست.

موسوی‌نژاد اظهار کرد: بخش ریلی بیشتر از اینکه در اقتصاد بنگاه معنی‌دار باشد در اقتصاد ملی معنی دارد و بیشتر نیاز به این دارد که با حمایت دولت رشد و حرکت کند.

وی با بیان اینکه کوچک‌سازی دولت روش موثری درپیشبرد اهداف اقتصادی کشور است، افزود: اکنون که سیاست کوچک‌سازی به درستی در پیش گرفته شده است و دولت در حال کوچک‌تر شدن است بخش‌های واگذار شده باید از سوی دولت حمایت شوند و رشد داده شوند.

تدوین برنامه کلان برای حمایت از بخش خصوصی

وی تاکید کرد: لازمه این کار تدوین یک برنامه کلان است و دولت نیز باید همچون زمانی که بخش ریلی دولتی بود اکنون نیز از بخش خصوصی حمایت کند.

وی ادامه داد: کشورهای دیگر نیز از این روش استفاده می‌کنند و به ازای هر نفر کیلومتر یا تن کیلومتر بار و مسافر حمل شده یا احداث ناوگان یا خرید ناوگان، معافیت‌ها و حمایت‌هایی را از توسعه بخش حمل و نقل ریلی انجام می‌دهند تا این بخش رشد کند.

وی افزود: من فکر می‌کنم این‌گونه می‌توان سرمایه‌های بخش خصوصی را جذب کرد و حمل و نقل ریلی موجود را نیز رشد بیشتری داد.

ایجاد جذابیت برای سرمایه‌گذاران بخش ریلی

مدیرعامل شرکت رجا با اشاره به اینکه ما نیازمند ایجاد جذابیت در بخش سرمایه‌گذاری حمل و نقل ریلی در کشور هستیم سه مولفه امنیت، سوددهی و امکان توسعه را از مهم‌ترین عوامل ایجاد جذابیت برای سرمایه‌گذاران عنوان کرد. وی اظهار کرد: با به‌کارگیری راه‌حل‌های سریع همچون کاهش هزینه‌های بخش باری و مسافری می‌توان شرایط مناسب‌تری را برای توسعه این بخش‌ها فراهم کرد.

وی افزود: باید حق دسترسی کمتری از واگن گرفته شود یا اینکه لکوموتیو و نیروکشش با هزینه کمتری در اختیار این بخش گذاشته شود تا بخش خصوصی بتواند به راحتی رشد کند.

موسوی‌نژاد با اشاره به اینکه بخش‌های تعمیر و نگهداری خط، ناوگان و علائم و ارتباطات در واگذاری به بخش خصوصی بسیار موفق بوده‌اند، افزود: این بخش‌ها به دلیل اینکه با عملیات درگیر نیستند و دانش این بخش بیشتر به دانش بیرون متصل است و از الگوها و روش‌های مشابه دیگری در خارج بهره می‌گیرد، سریع‌تر قابل بهره‌برداری است.

وی ادامه داد: همچنین انحصار ذاتی راه‌آهن به این بخش‌ها خیلی مرتبط نیست، بنابراین راه‌آهن با راحتی بیشتری می‌تواند این بخش‌ها را واگذار کند.

وی با اشاره به اینکه در بخش توسعه نیز آنچه در حال انجام است توسط بخش خصوصی صورت می‌گیرد، افزود: توسعه راه‌آهن، ساخت زیرساخت، توسعه علائم و ارتباطات و سیگنالینگ راه‌آهن و برقی کردن خطوط، از سوی بخش خصوصی در حال انجام است و موفقیت‌آمیز نیز بوده است.

موسوی‌نژاد همچنین در بیان مقایسه وضعیت خصوصی‌سازی در ایران و سایر کشورهای دنیا اظهار کرد: راه‌آهن یک انحصار ذاتی دارد که نیازمند آن است پس از واگذاری افرادی که برای سرمایه‌گذاری وارد این مجموعه می‌شوند از عدالت کامل برخوردار باشند. به این معنی که شما نمی‌توانید یک مسیر را همزمان در اختیار دو شرکت یا دو سرمایه‌گذار قرار دهید، چرا که از یک خط راه‌آهن تنها یک قطار و در زمان محدود می‌تواند عبور کند.

وی ادامه داد: این درحالی است که زمان‌ها در راه‌آهن ارزش‌های مختلفی دارند و تقسیم زمان عبور قطار از خط بین گروه‌های مختلف ذی‌نفع کار بسیار دشواری است و نیازمند عدالت و قانع کردن طرفین است. این وضعیت در برخی مواقع ممکن است اختلافاتی را به وجود آورد که شفاف‌سازی آن سخت است.

وی تصریح کرد: شاید بتوان یکی از دلایل عدم پیشرفت در بخش ناوگان و بهره‌برداری را همین مساله عنوان کرد.

ضرورت تشکیل نهاد تنظیم مقررات

مدیرعامل شرکت رجا افزود: راه‌حل این مشکل تشکیل نهاد تنظیم مقررات یا نهاد رگولاتوری مستقل از دستگاه‌های مجری است که این راه‌حل البته در برنامه‌های دکتر آخوندی، وزیر مسکن و شهرسازی در زمان معرفی به مجلس مطرح شد.

موسوی‌نژاد اظهار کرد: این نهاد می‌تواند به اختلافاتی که بین شرکت‌ها و بخش‌های دولتی پیش می‌آید رسیدگی کند و همچنین بر تقسیم امکانات نیز نظارت داشته باشد.

در قانون تاسیس شورای رقابت هم اجازه داده شده که شورای رقابت اختیارات خودش را به نهادهای تنظیم مقرراتی که آیین‌نامه‌هایشان را تصویب می‌کنند واگذار کند. وی اظهار کرد: در مجموع نمره خوبی به خصوصی‌سازی انجام شده در شرکت راه‌آهن نمی‌دهم اما اگر این خصوصی سازی خوب تعمیر و نگهداری شود و با توجه به سیاست‌های کلان دولت

به ویژه سیاست‌هایی که در بخش راه‌ و ترابری انجام شده، می‌توان امیدوار بود که مسیر خوبی برای حل مشکلات در یک دوره دوساله در حال پیگیری است.

موفقیت بخش خصوصی در حمل بار ریلی

مدیرعامل هلدینگ «توکاریل» نیز با بیان اینکه واگذاری بخش واگن‌ها و بخشی از لکوموتیوها به بخش خصوصی بسیار موفق بوده است، افزود: این اقدام موجب چابکسازی فعالیت‌های راه‌آهن در این بخش شده است.

بهرام پرورش در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به روند خصوصی‌سازی بخش باری در راه‌آهن افزود: فولاد مبارکه از سال ۱۳۷۰ تعدادی واگن قطار را در شرایط خاص به راه‌آهن جمهوری اسلامی واگذار کرد و در سال ۸۳ مدیران کشوری به این نتیجه رسیدند که برای چابک‌سازی سیستم باید امور به بخش خصوصی واگذار شود.

وی افزود: اینچنین شد که واگن‌های فولاد مبارکه به مزایده گذاشته شد و فولاد مبارکه نیز خود با کمک به تاسیس شرکتی با نام «توکاریل» در مزایده شرکت کرده و واگن‌های قدیمی را از راه‌آهن خریداری کرد. وی با بیان اینکه شرکت «توکاریل» به عنوان اولین شرکتی که در بخش خصوصی صاحب واگن شد در کشور فعالیت کرد افزود: راه‌آهن در واگذاری در این بخش بسیار موفق بوده است و بخش خصوصی توانسته در این زمینه فعال عمل کند. مدیرکل هلدینگ توکاریل افزود: واگذاری موفق واگن‌ها موجب شد تا راه‌آهن شرکت‌های بهمن ریل، آسیا سیر ارس و توکاکشش را نیز در مزایده‌‌های مختلف واگذار کند و این مجموعه‌ها را نیز هلدینگ توکاریل خریداری کرد. پرورش افزود: در زمان حاضر نزدیک به

۳۰ درصد بار ریلی کشور توسط هلدینگ توکاریل جابه‌جا می‌شود. وی افزود: به اعتقاد من این واگذا‌ری‌ها موجب چابک‌تر شدن راه‌آهن شد و در تصمیم‌گیری‌های بعدی نیز مدیریت فعلی راه آهن تصمیم به واگذاری لکوموتیوها به بخش خصوصی گرفت که در زمان فعلی بخشی از این لکوموتیوها در اختیار دو شرکت« البرز نیرو» و «راهور نیروی آریا» قرار دارند.

وی افزود: ۷۰ لکوموتیو در زمان حاضر در بخش خصوصی زیر مجموعه این دو شرکت فعالیت می‌کنند و هلدینگ «توکاریل» نیز ۲۶ درصد سهام هر یک از این شرکت‌ها را در اختیار دارد. وی با بیان اینکه برنامه فعلی راه‌آهن در مسیر چابک‌سازی این مجموعه قرار دارد، افزود: ساختار راه‌آهن در گذشته سیستمی عریض و طویل بود که پس از واگذاری به بخش خصوصی کارها به سرعت پیشرفت کرد.

وی افزود: واگذاری‌ها به بخش خصوصی نه تنها منجر به چابکسازی بخش قدیمی شد، بلکه موجب افزایش بهره‌وری و متعاقب آن افزایش حمل بار توسط بخش ریلی به نسبت بخش جاده‌ای شد. وی ادامه داد: این اقدام نیز منجر به کاهش آلودگی‌های زیست محیطی و کاهش مصرف سوخت در کشور شد.

وی با بیان اینکه به اعتقاد من دولت باید در مسیر فعلی به منظور فعال‌سازی بخش خصوصی جذابیت‌هایی را برای این بخش ایجاد کند افزود: سرمایه‌گذاری در راه آهن به دلیل نیاز به سرمایه زیاد و بازدهی کم جذابیت زیادی برای سرمایه‌گذاران ندارد و دولت باید با به‌کارگیری راهکارهایی همچون اختصاص یارانه به مالکان یا افزایش حق دسترسی

راه آهن، شرایط مناسب را برای سرمایه‌گذاری بیشتر بخش خصوصی فراهم کند.

وی اظهار کرد: کشورهای دیگر دنیا راه‌آهن را به عنوان یک منبع درآمد نمی‌بینند بلکه راه آهن به عنوان زیرساخت اقتصادی کشور فعال می‌شود.

پرورش اظهار کرد: باید از صندوق توسعه ملی یا استفاده از یارانه انرژی و همچنین تسهیلات بانک‌ها به بخش خصوصی کمک کرد تا بتوانند در این حوزه فعال‌تر عمل کنند و همچنین دولت نیز با راهکارهایی همچون اجازه حق دسترسی بیشتر و همچنین واگذاری لکوموتیوهایی که در اختیار دارد فضا را برای پویاتر شدن بخش خصوصی آماده کند. وی افزود: تامین منابع مالی برای شرکت‌های بخش خصوصی مهم‌ترین مساله در زمان حاضر است و ویژگی بخش خصوصی فعال در زمینه حمل و نقل ریلی این است که هر آنچه که به بخش خصوصی فعال در حمل و نقل ریلی کمک شود، دولت مطمئن است که همه این کمک‌ها در سیستم خود دولت یعنی مسیر ریلی خرج می‌شود، این در حالی است که اکنون در بخش‌های مختلف عنوان می‌شود بخش خصوصی پول را گرفته و به ساختمان‌سازی در کشورهای دیگر پرداخته است.

وی در پایان با بیان اینکه خصوصی‌سازی در بخش‌های مربوط به حمل بار موفق بوده‌است هلدینگ توکاریل و شرکت‌های وابسته به آن ۲۵۰۰ واگن چهار محوری با استفاده‌های متفاوت دارد، همچنین ۱۶۰۰ واحد واگن ۶ محوره باری که ظرفیت هر کدام ۱۰۵ تن است در اختیار دارد که در جمع این هلدینگ معادل ۵ هزار واگن ۴ محوره در اختیار دارد.

خصوصی‌سازی در راه‌آهن ایران

در ایران پس از پایان جنگ تحمیلی و آغاز اولین برنامه پنج ساله اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سیاست خصوصی‌سازی به‌عنوان یکی از اجزای مهم سیاست‌های اقتصادی کشور مطرح شد و اولین مجوز قانونی نسبت به محدود شدن اندازه دخالت دولت در اقتصاد و مشارکت بخش خصوصی در فعالیت‌های اقتصادی به تصویب رسید.

راه‌آهن نیز به واسطه داشتن مزیت‌های نسبی همچون ایمنی بیشتر، کاهش مصرف سوخت،‌سازگاری بیشتر با محیط‌زیست و... به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اهرم‌های رشد و توسعه اقتصادی کشور در راستای واگذاری امور به بخش خصوصی قدم‌های موثری برداشته است که از آن جمله می‌توان به تصویب قانون حق دسترسی آزاد به شبکه حمل‌ونقل ریلی اشاره کرد. این صنعت مشابه اغلب کشورها در مراحل نخست به علت هزینه‌های بسیار بالای احداث زیرساخت در انحصار کامل دولت بوده است، لیکن در طول سال‌های اخیر تا حدود زیادی، بسیاری از امور آن به شرکت‌های نیمه دولتی و خصوصی سپرده شده است. در واقع نخستین اقدام اساسی در راستای توسعه سیاست خصوصی‌سازی، ایجاد مجموعه‌ای از شرکت‌های اقماری در زیرمجموعه خود راه‌آهن بوده است.

شرکت قطارهای مسافربری رجاء، شرکت خدمات خط و ابنیه فنی (تراورس)، شرکت خدمات مهندسی ساختمان و تاسیسات (بالاست) و شرکت حمل‌ونقل کالا، نمونه‌هایی از پیاده‌سازی این سیاست هستند. این اقدامات تقریبا در فاصله زمانی بین سال‌های ۱۳۷۰ لغایت ۱۳۸۰ انجام پذیرفتند. در این بازه زمانی خصوصی‌سازی مشابه یک مساله پراهمیت مطرح بود؛ اما تعریف مناسبی از چگونگی آن وجود نداشت. در واقع خصوصی‌سازی در راه‌آهن به‌صورت رسمی و سازمان‌یافته از سال ۱۳۸۱ با ایجاد واحدی با نام مشاور خصوصی‌سازی، رنگ و بویی تازه به خود گرفت که با گذشت حدود یک دهه با اتخاذ سیاست‌ها و بسته‌های حمایتی از جمله پرداخت تسهیلات مالی (ارزی- ریالی)، خدمات مشاوره و اجاره و فروش اموال بستر مناسب برای ورود بخش‌های غیردولتی به صنعت ریلی فراهم شده است که از آن جمله می‌توان به واگذاری شرکت‌های مترا، تراورس و رجاء و نیز ورود شرکت‌های خصوصی در زمینه جابه‌جایی مسافر و کالا اشاره کرد.