چرخش بازارها و نوسان قیمت‌ها
در فصل دوم تاثیر انقلاب ایران بر بازار جهانی نفت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته. انقلاب در ایران باعث شد تا صدور روزانه دو تا دو و نیم میلیون بشکه نفت از نوامبر سال ۱۹۷۸ میلادی تا ژوئن ۱۹۸۰ قطع شود. طی سال‌های ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۰ که بهای نفت‌خام به سرعت بالا می‌رفت احمد زکی‌یمانی وزیر نفت وقت عربستان سعودی به دیگر وزرای عضو این سازمان هشدار داد بهای بالای نفت باعث خواهد شد تقاضا کاهش پیدا کند و این هشدارها به جایی نرسید. افزایش ناگهانی قیمت نفت بازخوردهای گوناگون بسیار زیادی در میان مصرف‌کننده‌ها داشت که در این فصل بیشتر به آنها پرداخته‌ایم. فصل سوم جنگ ایران و عراق و بازار نفت را مورد بحث قرار داده است. حمله عراق به ایران در سپتامبر ۱۹۸۰ هم به نوبه خود لطمه جبران‌ناپذیری بر بدنه تولیدات نفتی دو کشور که هر کدام به تنهایی از جمله مهم‌ترین کشورهای صادر کننده نفت اوپک به شمار می‌آیند، وارد کرد زیرا عراق و ایران مجموعا در روز بالغ بر ۵/ ۶ میلیون بشکه نفت‌خام تولید می‌کردند. از ترکیب اتفاقاتی که با تغییر نظام در ایران و جنگ تحمیلی عراق و ایران در خاورمیانه به وقوع پیوست بهای نفت از ۱۴ دلار در سال ۱۹۷۸ به ۳۵ دلار در هر بشکه در سال ۱۹۸۱ رسید و یک روند افزایشی بالغ بر ۲ برابر را در عرض سه سال طی کرد. افزایش سریع بهای نفت‌خام در سال‌های ۱۹۷۸ تا ۱۹۸۲ نشان داد که بحران‌های منطقه‌ای که به خصوص تحت‌تاثیر عوامل قرار دارند، همواره بر قیمت نفت تاثیر می‌گذارند. در فصل چهارم بحران دوم خلیج‌فارس سال ۱۹۹۱ یعنی حمله عراق به کویت و تاثیر آن بر بازار نفت پرداخته شده است. در نگاه اول تاثیر بحران خلیج‌فارس بر بازارهای بین‌المللی نفت و چشم‌اندازهای کوتاه‌مدت آن محدودتر از آن چیزی که قبلا انتظار می‌رفت، به‌رغم قطع کامل صادرات نفتی دو کشور عمده اوپک یعنی عراق و کویت عرضه جهانی نفت برای رفع تقاضای آن کافی بود. حتی عرضه نفت به‌خاطر نیازهای کشورهای وارد کننده سیر صعودی پیدا کرد. قیمت متوسط سبد نفتی اوپک از ۶۸/ ۱۵ دلار در هر بشکه در ژوئیه ۱۹۹۰ به ۵۸/ ۳۴ دلار در هر بشکه در ماه اکتبر همان سال افزایش یافت و سپس در ماه آوریل ۱۹۹۱ به ۳۹/ ۱۷ دلار در هر بشکه کاهش یافت. فصل پنجم این کتاب حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ را مورد تحلیل قرار می‌دهد. این بحران با بحران‌های پیشین تفاوت دارد. ریشه بحران‌های قبلی در درون منطقه خاورمیانه ایجاد شد ولی جرقه اصلی بحران سال ۲۰۰۳ یعنی حمله آمریکا به عراق، در درون ایالات‌متحده آمریکا زده شد یعنی حمله تروریست‌ها به برج‌های دو قلو در یازده سپتامبر ۲۰۰۱ باعث شد که آمریکا طرح حمله به دو کشور افغانستان و عراق را بریزد. افغانستان را برای نابودی گروه القاعده که متهم اصلی عملیات تروریستی یازده سپتامبر بودند مورد هجوم قرار داد و عراق را برای اینکه گروه‌های تروریستی را تامین مالی می‌کرد و به بهانه داشتن سلاح‌های کشتارجمعی اشغال کرد. پیش‌بینی‌های صورت گرفته در قبل از حمله آمریکا به عراق مبین‌این بود که ترس از آتش زدن چاه‌های نفت عراق توسط دولت صدام، حمله این کشور به همسایگان و کاهش تولید نفت منجر به افزایش قیمت نفت شود، به‌طوری که براساس این پیش‌بینی‌ها قیمت نفت فراتر از ۴۰ دلار تصور می‌شد اما با آغاز جنگ علیه عراق و پیش‌بینی پایان کوتاه‌مدت این جنگ و تسلط آمریکا بر منابع نفتی عراق، قیمت نفت در بازار جهانی کاهش یافت. بسیاری از مقامات غربی اعتقاد دارند که با تسلط سریع نیروهای آمریکایی بر منابع نفتی عراق این کشور قادر خواهد بود روزانه ۳ میلیون بشکه نفت از آنها استخراج کند.
** جلد دوم این کتاب نیز که به بررسی تاثیر تحولات سیاسی خاورمیانه دربازار جهانی نفت از سال (۲۰۰۴تا۲۰۲۰) می‌پردازد به زودی منتشر خواهد شد.
* دکترای تاریخ ایران (دانشگاه خوارزمی )
