مستند زیر ذره‌بین

روبرت صافاریان نوشتن این کتاب از این فکر شروع شد که نقد فیلم مستند با نقد و تولید فیلم داستانی تفاوت‌های بسیار اساسی دارد، همان‌طور که فرآیند تولید فیلم مستند با فرآیند تولید فیلم داستانی بسیار متفاوت است. اگر بخواهیم موضوع را کمی کنیم، شاید بتوان گفت که به‌طور تقریبی کار کارگردان فیلم مستند سی درصد به کارگردان فیلم داستانی شباهت دارد و هفتاد درصد متفاوت است. در کارگردانی مستند نه داستان از پیش آماده است و نه میزانسن و دکوپاژ، در حالی که کار کارگردان فیلم داستانی به‌طور اخص همین است، یعنی خرد کردن فیلمنامه به نماهای معین و طراحی حرکات بازیگران و دوربین. در عوض عناصری مانند مصاحبه، گفتار متن، استفاده از مواد آرشیوی صوتی و تصویری به یک فیلم مستند زندگی می‌بخشند.

تبحر مستندساز در استفاده از این عناصر و توفیق و شکست او در این کار آن چیزی است که به داوری ما درباره یک کار مستند شکل می‌دهد. اما شما کمتر منبعی و نوشته‌ای می‌یابید که به شرح این عناصر پرداخته باشد و به همین سبب نقدهایی هم که درباره فیلم مستند نوشته می‌شوند میل می‌کنند به سمت نقد فیلم داستانی یعنی توجه به میزانسن و زاویه دوربین و … که در مستند اهمیت‌شان بسیار کمتر است تا در سینمای داستانی. به گمان من کار مستندساز به یک گزارشگری برای مطبوعات نزدیک‌تر است تا قصه‌گویی تصویری که کار کارگردان فیلم داستانی است. در واقع در بسیاری از فیلم‌های مستند، مستندساز یک خبرنگار تلویزیونی است. ما برای داوری درباره نیک و بد فیلم‌های مستند نیاز داریم عناصر تشکیل‌دهنده آن ـ از جمله مصاحبه ـ را بهتر بشناسیم. نمونه‌های موفق مصاحبه را بررسی کنیم و به لحاظ نظری موقعیت مصاحبه را زیر ذره‌بین بگذاریم. این کنکاش در نهایت هم به مستندسازان کمک خواهد کرد و هم به منتقدان فیلم مستند. این کتاب براساس تجربه شخصی نویسنده در حوزه فیلم‌های مستند در یک دهه اخیر نگاشته شده است. منظور از تجربه شخصی هم فیلم‌هایی است که دیده، هم بحث‌های نظری که درباره ماهیت و وزن فرهنگی و… سینمای مستند با دوستان و صاحب‌نظران حوزه سینمای مستند داشته و هم فیلم‌هایی که خود ساخته یا در ساختن آنها نقشی داشته است و همین طور تجربه در مقام مصاحبه‌شونده در برنامه‌های تلویزیونی، برای فیلم‌های مستند و برای مطبوعات یا خبرگزاری‌ها. از سوی دیگر حاصل تامل و اندیشه در این تجربه‌ها و کوششی برای طبقه‌بندی آنهاست. روش محبوب من یک رویکرد نیمه‌عملی ـ نیمه‌نظری است. تامل در فیلم‌هایی که می‌بینم و کارهایی که می‌کنم. هم این تجربه‌ها مهم‌اند و هم صرف وقت و انرژی برای اندیشیدن به آنها.