تشکیلات بازار و پیشه‌وران

گروه تاریخ و اقتصاد : هرگونه پژوهش در زمینه تاریخ اجتماعی ایران و به‌ویژه درباره تشکیلات بازار و پیشه‌وران تنها با مراجعه به متون ادبی، داستان‌های عامیانه، متون صوفیه، فتوت نامه و سندهای مالی پراکنده امکان‌پذیر است. پیشه‌وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی (جستارهایی در تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران) عنوان اثری از مهدی کیوانی است. این کتاب پایان‌نامه دکترای مهدی کیوانی در دانشگاه دورهام انگلستان بوده است.

این اثر با پیشگفتاری از مولف آغاز می‌شود. مولف در این بخش از تداوم نهادهای اجتماعی و فرهنگی از روزگار صفویه تا به امروز و ناچیز بودن پژوهش در زمینه تاریخ اجتماعی ایران و سرانجام از ناتوانی حکومت صفوی از توسعه ابزار تولید و زمینه‌های اقتصادی سخن می‌گوید. در بخش سپاسگزاری مولف به تاریخ دفاع (ژوئن سال ۱۹۸۰؛ خرداد۱۳۵۸) و سرپرست (استاد راهنما)این رساله اف.آر.سی.بگلی(F.R.C.Bagley) اشاره می‌کند. در بخش‌های بعدی به شیوه ارجاع‌دهی و اختصارات منابع و سرانجام جدول سالنمای فرمانروایان سلسله‌های تیموری و صفوی و فرمانروایان دست‌نشانده این سلسله تا روزگار قاجاریه جهت بهره‌مندی از زمان شمار تاریخ قرار داده شده است.

مطابق هر پژوهش تاریخی «ارزیابی و سنجش منابع اطلاعاتی درباره اصناف در دوره صفوی» فصل اول از بخش نخست این اثر به شمار می‌رود. کتاب‌های اسناد اداری مانند تذکره‌الملوک و دستورالملوک، سنگ نبشته‌های مساجد، تاریخ‌نگاری‌های رسمی، متون ادبی، گزارش‌های سفرای اروپایی، گزارش سیاحان غربی، گزارش‌های رسمی اروپاییان، منابع ارمنی در این بخش مورد ارزیابی مولف قرار گرفته است.

در فصل دوم به پیشینه تاریخ اصناف ایرانی می‌پردازد. مولف گزارش نسبتا جامعی از این دورنمای تاریخی در دوران اسلامی به دست می‌دهد. آرا و نظرات محققان غربی در این بخش مطرح و تلاش می‌شود ضعف هر یک به تصویر کشیده شود. بخش سوم شامل دو فصل است «تشریح و طبقه‌بندی اصناف» و «شمار اصناف». در بخش نخست به سه فهرست اشاره می‌شود که این فهرست دربرگیرنده اصناف رسمی و غیررسمی در ایران دوره صفوی بود. در این بخش تلاش می‌شود که نوعی دسته‌بندی بر پایه دیدگاه‌های قانونی (مالیات)و نگاه عرفی به برخی از اصناف و پیشه‌وران خاص که در میان مسلمانان به لحاظ اعتقادی ممنوع شده بودند، عرضه شود. بی‌تردید حکومت صفویه به‌عنوان یک حکومت مطلقه سلطنتی به نهادهای اجتماعی و اقتصادی نظارت دقیقی داشت و این منظور را از طریق ابزاری پیش می‌برد که در بخش پنجم مورد بررسی قرار گرفته است. عناوین این بخش عبارتند از: اصناف و مالیات، نظارت قیمت، محدودیت‌ها و انحصارها، نهادهای قضایی و کیفری اصناف. بخش پنجم با عنوان فعالیت اجتماعی و اقتصادی به کارکردهای اجتماعی اصناف، فعالیت‌های سیاسی اصناف می‌پردازد. مولف برخلاف نظر برخی از محققان اروپایی که معتقدند اصناف کارکردهای سیاسی نداشتند، پیشینه شایسته‌ای از نقش‌آفرینی اصناف و پیشه‌وران در مسائل سیاسی در دفاع از حقوق صنفی به دست می‌دهد.

بخشی از پیکره اصناف از شرایط و وضعیت متفاوتی به لحاظ کارکرد، حمایت حکومتی و جلوه عرفی برخوردار بودند. بخش ششم به موضوع این دسته از اصناف می‌پردازد که به آنها «اصناف ویژه» لقب داده شده است. اصناف شاهی، پیشه‌وران غیراسلامی فصل‌های این بخش را تشکیل می‌دهند. چنین می‌نماید که فصل اخیر این بخش زمینه پژوهش‌های بیشتری را درباره اقلیت‌ها و نقش آنها در عهد صفوی و به‌طور کلی تاریخ اجتماعی ایران فراهم می‌کند. بحث‌های نظری و موشکافی دلایل چنین پدیده‌ای از ویژگی‌های این فصل به شمار می‌رود. مراسم‌های عمومی، جنبه‌های فرهنگی و مذهبی و فرقه‌های دراویش و پیوند‌های اصناف با آنها در بخش هفتم با عنوان «کارکردهای فرهنگی و مذهبی» بحث شده است.

فهرست مطالب کتاب به این قرار است:

بخش اول- بررسی منابع پژوهش و زمینه تاریخی

بخش دوم- توصیف و شمار اصناف

بخش سوم- ساختار اصناف

بخش چهارم- روش‌های نظارت حکومتی

بخش پنجم- فعالیت اجتماعی و اقتصادی

بخش ششم- اصناف ویژه

بخش هفتم- کارکردهای فرهنگی و مذهبی

بخش هشتم- روابط تجار و اصناف

پیشه‌وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی (جستارهایی در تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران) نوشته مهدی کیوانی با ترجمه یزدان فرخی‌راهی از سوی انتشارات امیرکبیر در سال ۹۲ و در ۳۱۲ صفحه منتشر شده است.