تجارت تهران در عصر قجر

داریوش شهبازی

در شروع سده سیزدهم قمری هر چند ایران در اوج قدرت نظامی، سیاسی و اقتصادی نبود و اوضاع نابسامانی نیز نداشت، اما فاصله آن چندان با اروپا زیاد نبود، ولی بعدها آنقدر این فاصله و اختلاف زیاد شد که ایران را در یکی از بدترین دوران خود از لحاظ سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی قرار داد. به سال ۱۲۷۷ شمسی برابر با ۱۸۹۸ میلادی یک گروه بلژیکی برای اداره گمرک‌خانه‌های ایران استخدام شد. دو سال بعد نخستین مجله آمار سالانه تجارت نشر یافت و از این گونه آمار کم و بیش منظم به زبان‌های پارسی، فرانسه و انگلیسی تحت عنوان‌های مختلف منتشر شد. یعنی پیش از سال ۱۲۷۹ شمسی هیچ گونه آمار و اطلاعات دقیقی جز گزارش‌های پراکنده از تجارت و اقتصاد ایران وجود نداشت و تنها از این تاریخ به بعد دست کم چنین آمار اقتصادی را در اسناد و منابع تاریخی این دوره می‌توان یافت. آماری که هرگز شامل تمامی اقلامی که از مرزهای ۶۰۰۰ کیلومتری ایران می‌گذشتند، نمی‌شد. در آن عصر دولت‌های بیگانه نفوذ زیادی در کشور داشتند و ماموران ایرانی گمرک‌خانه‌ها در جهت منافع اروپاییان صاحبان کالا ثبت اقلام ورودی و خروجی را مطابق واقعیت درج نمی‌کردند. به طور کلی اسناد گمرک‌خانه‌ها واقعی نبود.

پایتختی تهران با سلطنت آغا محمد خان حدود صد سال پیش از نشر این مجله آغاز شد؛ بنابراین برای مطالعه و بررسی پیشینه تجارت تهران از شروع دوره پادشاهی قاجاریه اسناد و مدارک کافی وجود ندارد. بلکه آنچه در این امر می‌تواند راهگشای این پژوهش باشد، گزارش‌های جسته و گریخته مامورین سفارتخانه‌های دولت‌های روسیه و انگلیس و برخی اروپاییان دیگر است.

گو اینکه آثار و کتب محققانی چونان «چارلز عیسوی» و «ج‌باری‌یر»، «محمد علی جمالزاده» و غیره در حوزه اقتصاد این عصر می‌توانند کمک زیادی به این مطالعه و بررسی بکنند، لیکن آنها نیز به همان دلیل نبود منابع کافی، بیشتر به دوره اخیر پرداخته‌اند. در شروع سده سیزدهم قمری هرچند ایران در اوج قدرت سیاسی، نظامی و قدرت اقتصادی نبود و اوضاع بسامانی نداشت، اما در آن هنگام فاصله ایران با اروپا آنقدر که بعد پیش آمد، زیاد نشده بود و هنوز بنیه اقتصادی کشور آنقدر بود که ابریشم، تنباکو، شال، فرش، چرم رنگی، مازو، گل زعفران، پیه، زرنیخ زرد، موم، خشکبار و... از ایران صادر شود و پول به آن اقتصاد تزریق گردد. سده سیزدهم قمری که برابر با قرن نوزدهم میلادی است، دوران انفجار قدرت سیاسی، نظامی و به‌ویژه اقتصادی اروپا به شمار می‌رود. در این سده کشور‌های اروپایی به رهبری انگلستان و یکی دو کشور دیگر، روز به روز قدرتمندتر و صنایع آنان پیشرفته‌تر شد. کالاهای صنعتی انگلستان توسعه فراوانی یافت، به این ترتیب اروپا بیان بیش از پیش از سویی به مواد اولیه دیگر کشور‌ها برای صنایع خود و از طرفی برای کالاهای تولیدی شان به‌دنبال بازار‌های جدید بودند، تهران پس از پایتختی اهمیت زیادی پیدا کرد. وجود دربار سلطنتی و شروع مهاجرت به این شهر و افزایش جمعیت و توسعه شهر موجب شد تا پایتخت ایران هدف نخست تجار انگلیسی و روسی و دیگر اروپاییان شود. پیش‌تر تهرانیان در کنار واردات برخی اقلام مصرفی از دیگر ولایات، پاره‌ای از اقلام را نیز صادر می‌کردند، ولی با روند رو به ازدیاد نفوذ سفارتخانه‌های انگلیس و روسیه در تهران، واردات اجناس انگلیسی و روسی و غیره رفته رفته افزایش یافت. به طوری که به استناد گزارش تامسون مامور انگلیس در۳۰ نوامبر ۱۸۴۳ میلادی تجارت به‌خاطر واردات گسترده کالاهای تولیدی اروپاییان رو به افزایش گذاشت. در آن سال‌ها اجناس وارداتی ایران بیشتر از طریق تبریز و بغداد وارد می‌شد.

با گذشت زمان آهسته‌آهسته ثروت و جمعیت تهران و مرکزگرایی رو به فزونی نهاد و به تبع آن واردات کالا رو به افزایش گذاشت. ابوت از مامورین انگلیسی به سال۱۸۴۰ میلادی گزارش داده است: «... در میان اجناس وارداتی تفوق بریتانیا شدید بوده است. بهتر است، پذیرفته شود که دو سوم کالاهای وارداتی اروپا از راه استانبول به ایران از آن انگلستان است. اینها مرکب از پارچه‌های پنبه‌ای ساده و منقش می‌باشد، لیکن واردات کالاهای روسی در حال افزایش بوده است.»

بعد از این تجار روسی به کمک ماموران دولت خویش دست به فعالیت بیشتری زدند. به طوری که می‌بینیم، گزارش‌های کنسولی انگلیس در اواخر قرن نوزده پر از شکایت از تفوق روسیه دربازار تهران است. تا این سال‌ها هنوز تجار انگلیسی خود در تهران اقامت نگزیده بودند. بلکه بنابر گزارش کنسول انگلستان فقط دو سه هندی الاصل انگلیسی در تهران اقامت داشتند و به تجارت مشغول بودند. ابوت، مامور سفارتخانه انگلیس در این باره گزارش داد: «هر چند تهران پایتخت کشور است، ولی از حیث بازرگانی جزو شهر‌های درجه ۲ یا درجه ۳ امپراطوری به شمار می‌رود... قزوین و تهران و سایر شهر‌های ایران ملزومات خود را از امتعه اروپایی به طور کامل به‌دست می‌آورند...»

در سال‌های بعد اجناسی چونان شکر، چایی، ادویه، شال‌های کشمیری و پارچه‌های منقش پنبه‌ای از هند از راه اصفهان و شیراز به بازار تهران وارد می‌شد.زمان پادشاهی ناصر الدین شاه رفته‌رفته دولت انگلستان در امور ایران نفوذ بیشتری یافت. در این عصر مزارع گندم اطراف تهران و دیگر نقاط کشور به تشویق و ترغیب انگلیسی‌ها به کشت خشخاش اختصاص پیدا کرد و سال‌به سال‌بر وسعت این مزارع افزوده شد و تولید تریاک افزایش یافت. از سال‌های میانی سلطنت ناصرالدین شاه به بعد، تهران دیگر چیزی برای صادرات جز تریاک نداشت.

تهرانی‌ها در اواخر دوره قاجاریه هر چه کوشیدند، تا در پی تحولات و توسعه صنعتی اروپا به‌قدر وسع خود کالاهایی صنعتی تولید کنند، بر اثر دخالت مستقیم و دشمنی علنی و آشکار دولتین روس و انگلیس اقدامات آنها به شکست گرایید. همین عامل موجب شده بود تا سیاستمدارانی چون؛ امین‌الدوله و امین‌السلطان و غیره به‌جای همفکری و کمک به تجار و سرمایه‌داران و صنعتگران داخلی با یکدیگر دشمنی و اقدامات اصلاحی همدیگر را خراب کنند. از کار افتادن کارخانه‌های کبریت‌سازی الهیه، چلوار بافی مهران (ضرابخانه) و قند کهریزک، صابون‌سازی و غیره نمونه‌هایی از این دست اقدامات بود.