کنفرانس «پوتسدام» و سرنوشت ایران-1

چرچیل، روزولت، استالین در کنفرانس تهران

پیامدهای سیاسی - نظامی جنگ جهانی دوم در ایران به کرات در تاریخ تکرار شده است. اشغال نظامی ایران توسط نیروهای متفق و ضعف سیاسی حاکمان وقت ایران از جمله مواردی است که به کرات از آن سخن رانده شده است.

اما تاثیر این پیامدهای سیاسی - نظامی جنگ جهانی دوم بر امور اقتصادی - اجتماعی مردم ایران آنچنان که باید پرداخته شود، شاید نسبت به آن عوامل سیاسی - نظامی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به خصوص اینکه نفوذ انگلیسی‌ها و روس‌ها در داخل کشور نیز خود عامل مخرب دیگری است که نمی‌توان آنها را جدای از عوامل سیاسی - نظامی در نظر داشت و مورد بررسی قرار نداد. از همین روی یکی از سایت‌های ایرانی در یادداشتی کوتاه به کنفرانس «پوتسدام» و سرنوشت ایران پرداخته است که تقدیم خوانندگان محترم می‌شود.

زمانی که جنگ دوم جهانی به پایان رسید، ایران در اشغال قوای سه دولت متفق بود. روس‌ها و انگلیسی‌ها از ابتدای جنگ در ایران حضور داشتند و نیروهای آمریکایی نیز به دعوت انگلیس به ایران آمده و بدون هیچ قراردادی با دولت ایران، امور حمل‌ونقل اسلحه و مهمات از خلیج فارس تا مرز شوروی را عهده‌دار شده بودند. مردم نیز در اثر ۴ سال اقامت ناخوانده نیروهای بیگانه و تحمل شرایط سخت زمان جنگ در نهایت عسرت و بدبختی به‌سر می‌بردند.

دولت ایران که در آغاز جنگ، بیطرفی خود را اعلام کرده بود، به دنبال اشغال ایران توسط قوای متفقین ناگزیر شد به موجب پیمان سه جانبه ۹ بهمن ۱۳۲۰ از حالت بیطرفی خارج شده و ابزار اراده متفقین شود. از آغاز سال ۱۳۲۲ متفقین به دولت ایران فشار آوردند که به کلی از حالت بی‌طرفی خارج شده رسما به آلمان اعلان جنگ بدهد و اخطار کردند که در غیر این صورت ایران نخواهد توانست در کنفرانس‌های آینده صلح شرکت نماید. بدین جهت دولت ایران ناچار شد به بهانه فعالیت‌های خرابکارانه ماموران و جاسوسان آلمانی در هفدهم شهریور ۱۳۲۲ به آلمان اعلان جنگ بدهد. در عوض متفقین موافقت کردند که دولت ایران به اعلامیه ملل متحد مورخ ۱۱ دی ۱۳۲۰ که از جانب ۲۶کشوری که با آلمان در حال جنگ بودند، امضا شده بود، ملحق شود و پس از جنگ در کنفرانس‌های صلح با حقوق متساوی با سایر دول شرکت نماید. دولت ایران که تجربه تلخی از مخالفت دولت‌های فاتح جنگ جهانی اول با شرکت آن در کنفرانس صلح ورسای داشت، بلافاصله در ۲۳ شهریور ۱۳۲۲ الحاق خود را به اعلامیه ملل متحد اعلام کرد. آخرین اقدام ایران به نفع متفقین در زمان جنگ دوم جهانی، اعلان جنگ به ژاپن بود که در ۹اسفند ۱۳۲۳ صورت گرفت.

دولت‌های متفق، هم در پیمان سه جانبه و هم در اعلامیه کنفرانس تهران که متعاقب نشست سران سه کشور بزرگ در پایتخت کشور ما در ۱۰ آذر ۱۳۲۲ منتشر شد، استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران را تضمین کرده بودند.

در اعلامیه کنفرانس تهران روزولت رییس‌جمهور آمریکا، استالین نخست‌وزیر شوروی و چرچیل نخست‌وزیر بریتانیا «کمک‌هایی را که ایران در تعقیب جنگ علیه دشمن مشترک و مخصوصا در تسهیل وسایل حمل‌‌و‌نقل مهمات از ممالک ماورای بحار به اتحاد جماهیر شوروی به عمل آورده» تصدیق نموده و موافقت کردند «کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران بدهند.» راجع به دوران بعد از جنگ نیز موافقت کردند که «هر نوع مسائل اقتصادی را که در پایان مخاصمات ایران با آن مواجه باشد، از طرف کنفرانس‌ها یا مجامع بین‌المللی که برای مطالعه امور اقتصادی بین‌المللی تشکیل یا ایجاد شود، با مسائل اقتصادی سایر ملل متحد مورد توجه کامل قرار گیرد.»

ایرانیان گمان می‌کردند با در دست داشتن این همه سند و گواهینامه و دریافت لقب «پل پیروزی» خواهند توانست حال که جنگ در اروپا به پایان رسیده است، تخلیه خاک خود را از نیروهای بیگانه خواستار شوند تا بتوانند بر زخم‌هایی که چهار سال اقامت متفقین بر پیکر ملت وارد ساخته است، مرهم بگذارند و اقتصاد درهم ریخته خود را سر و سامان بدهند. اما در عمل معلوم شد کار به این آسانی نیست و تازه اول مشکلات است.

دولت ایران در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۲۴ طی یادداشت‌هایی پیروزی در جنگ را به سه دولت بزرگ متفق تبریک گفت و ضمنا از فرصت استفاده کرد و خاطرنشان ساخت که به موجب ماده ۵ پیمان سه جانبه و قولی که در کنفرانس تهران داده شده بود، پس از پایان مخاصمات در اروپا دیگر لزومی به ماندن نیروهای متفقین در ایران نیست و بهتر است هر چه زودتر خاک ایران را تخلیه کنند تا اوضاع کشور به حال عادی برگردد و بتوان چاره‌ای برای بهبود وضع فلاکت بار مردم یافت. این یادداشت‌ها بی‌جواب ماند و متفقین اعتنایی به آن نکردند.

در کنفرانس پوتسدام که از ۲۶ تیر تا ۱۱ مرداد ۱۳۲۴ بین سران سه کشور بزرگ ـ استالین نخست‌وزیر شوروی، ترومن رییس‌جمهور جدید آمریکا، چرچیل (و سپس کلمنت اتلی نخست‌وزیر جدید انگلستان) ـ در حومه پایتخت سابق آلمان تشکیل شد، مساله تخلیه ایران از نیروهای بیگانه مطرح گردید، اما شوروی‌ها به بهانه اینکه هنوز جنگ با ژاپن خاتمه نیافته است با آن موافقت نکردند؛ لذا در اعلامیه نهایی کنفرانس پوتسدام چنین قید شد: «موافقت شد که سربازان متفقین فورا از تهران عقب کشیده شوند و مراحل بعدی عقب‌نشینی سربازان از ایران در گردهمایی وزیران خارجه سه کشور که در اول سپتامبر ۱۹۴۵ / ۱۰ شهریور ۱۳۲۴ در لندن برپا خواهد شد، مورد رسیدگی قرار گیرد.»