موانع وچالشهای توسعه بیمه باغات پسته و پیشنهادات
حسین حدادنژاد : مدیر گروه بیمه باغات و منابع طبیعی
محمد حسن نخستین آصف :کارشناس مسئول گروه بیمه باغات و منابع طبیعی
علی اکبر موسوی : کارشناس گروه بیمه باغات و منابع طبیعی
اشاره: بدون شک یکی از نگرانی های دائمی باغداران پسته کشور در فصل بهار ،بروز مخاطرات طبیعی و به ویژه سرمازدگی است که باعث نابودی بخشی از محصول می گردد .

علیرغم آنکه راههای متعددی جهت پیشگیری یا کاهش خسارت سرمازدگی مطرح است اما متأسفانه هر یک از این روشها محدودیتها و نواقصی دارند که منجر به غیراقتصادی شدن آنها می گردد . بر این اساس در همه دنیا بهترین و اقتصادی ترین ابزار کاهش ریسک عوامل خسارت زای طبیعی را بیمه می دانند و در حال حاضر روشهای متنوع و کارآمدی در کشورهای مختلف دنیا ابداع شده که ضمن پوشش ریسک خطر، نه تنها مکانیزم تعریف شده و عادلانه ای برای تخمین خسارت وارده و غرامت قابل پرداخت به باغدار ارائه می دهند،بلکه این فعالیت را تبدیل به فعالیتی اقتصادی و سودآور برای شرکتها یا سازمان های بیمه گر می نمایند، موضوعی که متأسفانه در ایران مورد غفلت واقع شده و همواره باغداران از نحوه تعیین و تخمین نیزان خسارت پرداختی ناراصی بوده و سازمان بیمه گر نیز، بیمه باغات پسته را فعالیتی غیراقتصادی می داند .
از میان خطراتی که کشاورز در تولید پسته با آن مواجه است، سرمازدگی بهاره با تواتر کم اما با میزان خسارت هنگفت، بزرگترین دغدغه کشاورز است. به گزارش صندوق بیمه کشاورزی بیش از ۷۳درصد از غرامتهای پرداختی به باغات پسته در سالهای اخیر مربوط به خسارت سرمازدگی بهاره می باشد. در حال حاضر بانک کشاورزی - به نمایندگی از طرف صندوق بیمه کشاورزی - نقش بیمه گر را در مقابل این خطر و سایر خطرات جوی از قبیل بادزدگی، گرمازدگی فوق العاده در فصل رشد و تگرگ زدگی ایفا می نماید. مشکلات تخمین میزان خسارت و تفکیک عامل خسارت زا موجب گشته که سال به سال کشاورزان بیشتری از بیمه دولتی رویگردان شوند.
برای رهایی از مسائل مربوط به تخمین میزان خسارت و تشخیص عامل خسارت زا، شرکت های بیمه باید نوعی جدید از بیمه سرمازدگی را بعنوان یک فرآورده جدید در برنامه خدمات خود قرار دهند. این فرآورده، انحصاراً سرمازدگی بهاره را موضوع کار خود قرار داده و از وارد شدن به حیطه سایر عوامل خسارت زا پرهیز می کند. نظر به اینکه اولاً در مورد درختان پسته عمدتاً سرمای بهاره بین تاریخ های دهم فروردین تا دهم اردیبهشت با نزول درجه حرارت شبانه به زیر صفر اتفاق می افتد و ثانیاً در مورد ایستگاه های سینوپتیک کشور که زیر نظر سازمان هواشناسی جهانی فعال است، آمار کامل و ساعت به ساعت عوامل اقلیمی غالباً با سابقه 60 ساله در آرشیوها وجود دارد، لذا به نظر می‌رسد ابزار کافی برای بیمه‌گذار جهت محاسبه ریسک و تعیین حق بیمه و فرانشیز مربوطه فراهم باشد. در چنین صورتی باغدار با پرداخت حق بیمه مناسب برای ارزش محصول پیش بینی شده خود، در صورت سقوط درجه حرارت به زیر صفر در بازه زمانی فوق که از طرف سازمان هواشناسی جهانی در رأس هر ساعت به وقت گرینویچ در شبکه جهانی اینترنت قرار می گیرد، خسارت خود را دریافت می دارد. با این شیوه بیمه گزاری دیگر نیازی به بازدید مزرعه توسط کارشناس نخواهد بود. این شکل از بیمه اینترنتی عیناً مشابه با روشی است که در آمریکا اجرا می شـــــود و جزئیات آن در آدرس اینترنتـــــــی
https://www.weatherbill.com/products/q/springfreeze
موجود می باشد .
با اعمال این روش ، ضمن تسهیل ارائه خدمات بیمه ای، تخمین خسارت و پرداخت غرامت نیز واقعی خواهد شد .
نظر به اهمیت موضوع، مقاله ای به قلم سه نفر از کارشناسان بیمه کشور در خصوص سابقه بیمه باغات و مشکلات و محدودیتهای آن ارائه شده است. اگر چه این مقاله به نوعی دیدگاههای صندوق بیمه کشاورزی به عنوان بیمه گر اصلی را مطرح می نماید و کمتر به مشکلات باغداران در زمینه چگونگی تخمین و پرداخت خسارت و اختلاف دیدگاه آنها با صندوق می پردازد اما می‌تواند اطلاعات مفیدی در خصوص وضعیت موجود بیمه باغات پسته و برنامه‌های آینده صندوق بیمه در دسترس خوانندگان قرار دهد.
مقدمه
بی شک کشور ایران به عنوان قطب تولید محصولات باغی از جمله پسته از پتانسیل ویژه ای درجهان برخوردار است. پسته یکی از محصولات عمده صادراتی بخش کشاورزی ایران بوده و ایران بزرگترین صادر کننده این محصول در سطح جهان است .
وجود مخاطرات فراوان اقلیمی در کشور باعث شده تا ایران جزو ۱۰ کشور بلا خیز دنیا قرار گیرد. بنابراین تولید در این بخش با ریسک فراوان همراه می باشد. فراوانی خطر و تاثیرگذاری آن در بخش باغبانی به مراتب بیشتر از سایر فعالیتهای کشاورزی (به دلیل عدم گریز از خطر، عدم امکان جایگزینی و...) است.
بنابراین به دلیل اهمیت بسیار بالای بخش باغبانی در کشور و وجود مخاطرات فراوان در این بخش، وجود یک سیستم حمایتی اصولی الزامی است.
عوامل خطر تحث پوشش بیمه پسته
با توجه به سطح زیر کشت و همچنین تقاضای بیمه باغات پسته ، بیمه این محصول از سال زراعی 80-79 برای باغاتی که به سن باردهی (12-10سال) رسیده بودند در استان های خراسان بزرگ ، سمنان ، کرمان ، مرکزی و یزد شروع گردید . عوامل خطر تحت پوشش عمومی شامل سیل ، تگرگ و سرمای بهاره ، توفان، گرمازدگی در زمان تلقیح و بارندگی بی موقع در زمان تلقیح می‌باشد .همچنین در سال 1383 بر اساس تجربیات گذشته و بررسی های صورت گرفته، عوامل خطر تکمیلی شامل نوسانات دمایی ، عدم تامین نیاز سرمایی و گرمازدگی میوه پسته نیز در غالب بیمه نامه تکمیلی به عوامل خطر تحت پوشش اضافه شد.
وضعیت عملکرد بیمه باغات پسته
اجرای بیمه باغات پسته ابتدا در سال زراعی 80-79 در پنج استان شروع گردید و با گذشت زمان در سایر نقاط پسته خیز کشور گسترش یافت . روند توسعه بیمه باغات پسته از ابتدای شروع بیمه پسته تا سال 90-89 در جدول شماره (1) و نمودار شماره (1) نشان داده شده است.
بر اساس جدول شماره (۱) درسال شروع عملیات بیمه باغات پسته، ۹۰۱ هکتار از باغات پسته کشور زیر پوشش بیمه قرار گرفت که این رقم با نرخ رشد متوسط سالیانه ۶۰ درصد، درسال زراعی ۹۰-۸۹ به حدود ۹۲ هزار هکتار بالغ گردید .همچنین جدول شماره (۱) نسبت سطح باغات پسته بیمه شده را نسبت به کل سطح باغات بیمه شده نشان می دهد . همانطور که مشخص می باشد، بطور میانگین ۲۱ درصد سطح باغات بیمه شده کشور مربوط به باغات پسته بوده و این نشان از اهمیت این محصول در بیمه کشور دارد .لیکن در جهت تحقق برنامه ها و رسیدن به پوشش بیمه ای ۵۰ درصدی سطوح زیر کشت هنوز راه زیادی در پیش است و موانع و مشکلات متعددی در این مسیر وجود دارد .


مهمترین عوامل خسارت زا در بیمه باغات پسته
در طول سالهای اجرای بیمه، همواره محصولات مختلف باغی از عوامل خطر مختلف خسارت دیده اند.
اما به دلیل شرایط خاص اقلیمی و توپوگرافی ایران و همچنین شرایط باغبانی در ایران و نوع محصولات، همواره برخی از عوامل خطر باعث بیشترین خسارت در باغات شده است که جدول شماره ۲ و نمودار شماره ۲ درصد خسارتهای پرداختی را به تفکیک عوامل خطر در باغات پسته در طول اجرای بیمه نشان می دهد. همانطور که در نمودار شماره (۲) و جدول شماره (۲) مشاهده می گردد بیشترین خسارتهای وارده به باغات پسته کشور ناشی از عامل خسارت سرما و یخبندان بوده که بیش از ۷۳درصد غرامتهای پرداختی را به خود اختصاص داده است و سپس عامل خطرتوفان و پس از آن باران های مداوم و بی موقع در زمان تلقیح بوده که بیشترین خسارت ها را در باغات پسته به خود اختصاص داده است.

بیمه عوامل تولید
یکی از نگرانی هایی که همواره تولید کنندگان بخش باغبانی با آن روبرو بوده اند، نگرانی از خسارت به اصل سرمایه آنها که اختصاصا با سرمایه گذاری و گذشت زمان ایجاد شده است می باشد . بدین معنی که یک باغ صرفا با سرمایه گذاری مالی به بهره برداری نمی رسد بلکه عامل زمان بسیار مهم بوده و این موضوع باعث اهمیت یک باغ به عنوان سرمایه شده است .
اما این سرمایه همواره به دلیل ارتباط تنگاتنگی که با طبیعت داشته و بدون هیچ حمایتی (مخصوصا در ایران ) در برابر عوامل خطر طبیعی قرار دارد، در اثر عوامل طبیعی مانند سرما و یخبندان ، تگرگ، خشکسالی های پی در پی و خشک شدن منابع آب ، بارش برف سنگین ، توفان و غیره دچار خسارت های کلی و جزئی شده اند . برای مثال می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- خشک شدن باغات انار در استان های مرکزی ، قم و خراسان جنوبی در اثر سرما و یخبندان در زمستان سال 1386
- تگرگ شدید در باغات هلو و سیب در بهار ۱۳۹۰ در استان های شمال غرب کشور.
- خشکسالی و افت شدید منابع آب زیرزمینی در استان های شرق و جنوب شرق کشورو تخریب باغات خرما و پسته.
- سرمای شدید و خسارت باغات گردو و بادام در استانهای آذربایجان شرقی و غربی در سال های۱۳۸۳ و ۱۳۸۶ .
براین اساس بیمه تنه درختان یکی از درخواستها و تقاضاهای اساسی و به حق مسولین بخش و بهره برداران، از صندوق بیمه بوده است . لیکن به دلیل وجود موانع قانونی در اساسنامه صندوق بیمه که فقط اجازه بیمه محصولات باغی را می داد، صندوق بیمه وارد عرصه بیمه عوامل تولید نشده بود. با تصویب قانون جدید بیمه کشاورزی در مجلس شورای اسلامی در دی ماه 1388 و تغییر نام صندوق بیمه محصولات کشاورزی به صندوق بیمه کشاورزی ، امکان ورود صندوق بیمه به عرصه بیمه عوامل تولید فراهم گردید و بیمه تنه درختان در اولویت مطالعات قرار گرفت. بدین ترتیب مطالعات بیمه پذیری درختان میوه در سال 1389 در صندوق بیمه شروع گردید و در حال حاضر 14 درخت مثمر از جمله پسته تحت پوشش بیمه می باشند و در سال زراعی 90-91 تعرفه ها و آئین نامه ها و دستورالعمل های آن به استان های تحت پوشش ابلاغ شده است .
موانع وچالشهای توسعه بیمه باغات پسته و پیشنهادات
الف : موانع و چالش ها
توسعه بیمه باغات مخصوصا بیمه باغات پسته در کشور نظر به حجم بالای خسارات وارده به باغات ناشی ازعوامل قهری و طبیعی بویژه عامل سرما ویخبندان که هر ساله خسارات هنگفتی را موجب می گردد، با موانع وچالشهای فراوانی روبرو است که از جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود .
- محدودیت منابع مالی دولت از یک طرف و وجود انواع مخاطرات طبیعی تهدید کننده به دلیل شرایط جغرافیایی ویژه وتنوع اقلیمی کشور.
- محدودیت مشارکت وهمکاری کلیه سازمانهای ذیربط.
- خرده مالکی شدید وافزایش عملیات و هزینه های اجرایی.
- عدم استفاده از ارقام مناسب بویژه پایه های مقاوم به سرما ومشکلات فرهنگی جوامع روستایی از نظر پذیرش بیمه وتوسعه سطوح بیمه ای.

ب : پیشنهادات
برای مقابله با چالشهای آینده وتوسعه کمی و کیفی بیمه باغات، استراتژیها و راهکارهای اجرایی ذیل در برنامه های کاری صندوق بیمه قرار گرفته است:
- توسعه تحقیقات و مطالعات بیمه ای در زمینه هایی نظیر روشهای جدید بیمه باغات، روشهای پیشگیری از خسارتهای وارده در اثر عوامل طبیعی نظر سرما که بیشترین حجم خسارتهای وارده را شامل می گردد.
- واقعی کردن تعرفه های بیمه ای بر اساس اصول و ضوابط بیمه ای و ضرایب خطر واقعی مناطق مختلف کشور بر اساس تجربه های حاصله.
- تهیه شناسنامه باغات وتکمیل آن در هنگام عقد قراردادهای بیمه ای برای کنترل و اخذ اطلاعات صحیح از سوابق مدیریتی باغات مورد بیمه.
- تاکید بیشتر بر کسر عوامل سوء مدیریت از میزان غرامتهای متعلقه به باغات خسارت دیده درهنگام ارزیابی خسارتها توسط کارشناسان بیمه و ارائه توصیه های کارشناسی لازم به باغداران برای رفع نواقص مربوط.
- گروه بندی محصولات مختلف در جهت هدفمند کردن یارانه دولت به حق بیمه ها
- مکانیزه نمودن فعالیت ها و بهره گیری از فن آوری ها و تکنولوژی‌های روز مانند GIS (سیستم اطلاعات جغرافیایی ) و RS(سیستم سنجش از دور)و GPS (سیستم مکانیابی جغرافیایی )در ارزیابی صحیح درصد خسارتهای وارده.
- توسعه طرح های تحقیقاتی در زمینه استاندارد سازی ارزیابی تولید و خسارت
- تدوین و اجرای روش های جدید بیمه ای مانند تضمین تولید و بیمه درآمد در باغات .
- استمرار و تداوم آموزش و اطلاع رسانی به منظور فراهم نمودن بستر فرهنگی مناسب.
- بهره گیری از توانائیها و تخصص بخش خصوصی ، تعاونی ها و سازماندهی آنها.
- پیگیری و اجرای طرح های بیمه ای فراگیر و همگانی .

منابع مورد استفاده
1 - جوادیان، ابوالفضل، حدادنژاد، حسین.(1383).بررسی روند عملکرد بیمه انار در کشور(مقاله)، صندوق بیمه محصولات کشاورزی.
۲ - جوادیان، ابوالفضل، فرزانه، داریوش.(۱۳۸۳). عملکرد وتجارب بیمه کشاورزی در ایران. خلاصه مقالات دومین همایش علمی بیمه کشاورزی، توسعه وامنیت سرمایه گذاری(۲۶و۲۷ دی ماه ۱۳۸۳).
3 - صندوق بیمه محصولات کشاورزی.(1383). آشنایی با بیمه محصولات کشاورزی(نشریه ترویجی).
۴ - صندوق بیمه محصولات کشاورزی.(۱۳۸۳). آمار عملکرد بیمه محصولات کشاورزی. گروه آمارو اکچوری.
5 - صندوق بیمه محصولات کشاورزی.(1383). خلاصه شرایط و سیر تحولات بیمه باغات در سال زراعی 83-82.
۶ - صندوق بیمه محصولات کشاورزی.(۱۳۸۳). طرح جامع بیمه کشاورزی.
7 - عرب مازار، عباس.(1383). بررسی هدفمند کردن یارانه بیمه محصولات کشاورزی. مجموعه مقالات دومین همایش علمی بیمه کشاورزی، توسعه وامنیت سرمایه گذاری. صندوق بیمه محصولات کشاورزی.دی ماه1383.
۸ - فرهادی، راحله.(۱۳۸۳). کسی به فکر باغبان نیست. ماهنامه دام، کشت و صنعت. سال ششم. شماره۶۱.
9 - امیر تیموری ، سمیه .(1388).بررسی تولید و بازاریابی و صادرات پسته ایران : فصلنامه علمی ، تحلیلی و خبری پسته ایران ، شماره 5
۱۰ - حداد نژاد ، حسین و سقلی ، طاهر(۱۳۸۹).طرح بیمه پذیری درختان انار: صندوق بیمه کشاورزی .