آیا اقداماتی برای رونق گرفتن بازار آتی سهام انجام شده است؟
رونق آهسته و پیوسته مشتقات
چرا آتی سهام رونق نگرفت؟
فرنوش دوات‌‌‌گرزاده، در پاسخ به این سوال که چرا با وجود گذشت یک‌سال از راه‌‌‌اندازی آتی تک‌سهم، این بازار رونق نداشته است، به «دنیای‌اقتصاد» گفت: اگر بخواهیم، در خصوص رونق نداشتن معاملات آتی تک‌سهم صحبت به میان آوریم، باید به یکی از دلایل اصلی این موضوع اشاره کنیم. برخی از این دلایل جای نگرانی دارد و برخی از آنها موجب خوشحالی است. اول از همه، به نظر می‌رسد آتی تک‌سهم، به لحاظ قدمت، سابقه طولانی ندارد و حدود یک‌سال است که بازار آتی تک‌سهم در بورس تهران راه‌‌‌اندازی شده است. با نگاهی به بازار معاملات اختیار معامله قابل مشاهده است که در سال ۹۵ راه‌‌‌اندازی بازار اختیار معامله سهم در بورس تهران و در مردادماه سال ۱۴۰۰ هم معامله آپشن سهم را در فرابورس داشتیم. از سال ۹۵ تا سال ۱۴۰۱ که بازه زمانی ۶ساله است، بازار معاملات اختیار معامله رونق کمتری داشته، اما طی دوسال اخیر بازار اختیار معامله جذاب شده است و سرمایه‌گذاران به استقبال آن رفته‌اند.
این کارشناس مشتقه و ابزارهای نوین، در خصوص چرایی رونق بازار اختیار معامله و چالش‌‌‌های آن به «دنیای‌اقتصاد» گفت: نظر به اینکه قراردادهای بازار مشتقه از یکدیگر جدا نیستند، میتوان مشکلات موجود در قراردادهای اختیار معامله را به قرارداد آتی تک‌سهم بسط داد. پس از ریزش کل بازار در سال ۹۹، اقبال به ابزارهای نوین در بازار سرمایه بیشتر و به‌خصوص جایگاه معاملات آپشن در بین سرمایه‌گذاران پررنگ‌‌‌تر شد. فرهنگ‌‌‌سازی و آموزش در این حوزه هم نقش بسزایی داشت. بازار مشتقات توانسته است به نوعی به دوطرفه شدن بازار کمک کند. این موضوع سبب شد تا معاملات بازار اختیار معامله در بازار سرمایه رشد قابل‌توجهی داشته باشد. با رونق این بازار، مشکلات دیگری نمایان شد که این موضوع طبیعی است؛ زیرا در هر پروژه‌‌‌ای پس از عملیاتی شدن، مشکلات آن نیز مشخص می‌شود که در پی حل مشکلات عملیاتی، یک طرح و پروژه تکمیل می‌شود. از اصلی‌‌‌ترین چالش‌‌‌های این بازار میتوان به محدودیت‌های سامانه و هسته معاملات از قبیل محدودیت درج نماد در شرکت مدیریت فناوری و پیاده‌سازی‌‌‌های برخی استراتژی‌های مدیریت ریسک و وجه تضمین اشاره کرد. لازم به ذکر است که با جلسات و پیگیری‌‌‌های انجام‌شده در جلسات کارگروه مشتقه کانون کارگزاران بورس اوراق بهادار در حال حاضر قابل رفع نیست. اما اقدامات و تلاش‌‌‌های انجام‌شده در سطح بازار سرمایه نشان از آن دارد که این بازار جای رشد خواهد داشت. همان‌طور که گفته شد، بازار آتی تک‌سهم بسیار جوان و عمر آن کمتر از یک‌سال است، اما برخی محدودیت‌های سامانه‌‌‌ای ذکرشده در خصوص این بازار نیز صدق میکند. با بررسی بیشتر در بین تمامی فعالان بازار مشتقه و با رونق نسبی در این بازار قابل مشاهده است که بازار اختیار معامله به خودی خود، به‌خوبی جا نیفتاده است. با توجه به ریسکهای بالای این بازار، بستر فرهنگ‌‌‌سازی هنوز به‌درستی در این بازار فراهم نشده است. در بسیاری از گروه‌‌‌ها و مراکز آموزشی دوره‌‌‌هایی در زمینه بازار اختیار معامله دیده می‌شود. اما بر بازار آتی سهام، به صورت تخصصی تمرکز نشده است و به طور ویژه دوره‌‌‌ای در این خصوص اعم از نحوه معامله، ارزش‌‌‌گذاری، سود و زیان در معاملات و پوشش ریسک و ماهیت به وجود آمدن بازار آتی و... صحبت نشده است. وقتی در خصوص ابزار مشتقه صحبت می‌شود، قطعا در خصوص جایگاه پوشش ریسک، نیز بحث می‌شود. اما در خصوص آتی تک‌سهم، کسی به جایگاه این بازار توجهی ندارد و به‌نظر می‌رسد در خصوص ماهیت آن نیز اطلاعات کافی وجود ندارد. جوان بودن این بازار و توجه کم به فرهنگ‌‌‌سازی در این بازار، دلایل اصلی عدم‌رونق و رکود در این بازار است. تجربه نشان داده است که در ایران تا مبحثی پررنگ نشود، کسی به توسعه و فرهنگ‌‌‌سازی تمایل ندارد و فقط در مواقع بحرانی به این کار تمایل نشان می‌‌‌دهیم.
چرا کمتر به این بازار توجه شد؟ دلیل اصلی این موضوع به این امر برمی‌‌‌گردد که اختیار معامله جانیفتاده است. بورس‌‌‌ها درصدد آن هستند که مشکلات اختیار معاملات را رفع کنند. اینکه چرا این کار انجام شد، دلایلی دارد. زمانی که آتی تک‌سهم راه افتاد، فقط OMS صحرا آتی تک‌سهم را داشت و کارگزاری‌‌‌هایی که با OMS تدبیر کار می‌‌‌کردند، قابلیت معامله آتی تک‌سهم را نداشتند. پس از راه‌‌‌اندازی آتی تک‌سهم در OMS تدبیر برخی از کارگزاری‌ها از استفاده از ماژول آتی تک‌سهم امتناع داشتند. برای مثال سبد سرمایه‌گذاری سهام و اختیار معامله یک شرکت حقوقی بزرگ در یک کارگزاری فعال است و اگر ماژول آتی تک‌سهم در کارگزاری مربوطه فعال نباشد، گرفتن کد جدید در یک کارگزاری برای معاملات آتی تک‌سهم، به علت عدم‌مدیریت سرمایه و بازدهی سبد سرمایه‌گذاری قابل توجیه نیست و در کنار ریسکهای قراردادهای آتی حقوقی‌‌‌ها به انجام معامله در این بازار تمایلی ندارند که این موضوع می‌‌‌تواند تاثیر بسزایی بر رونق آتی تک‌سهم داشته باشد.
اقدامات سیاستگذار در بازار آتی
دوات‌‌‌گرزاده، کارشناس بازار مشتقه و ابزارهای نوین، در خصوص اقدامات سیاستگذاران برای رونق بازار آتی نیز گفت: در سال 1402 که در نمایشگاه بورس از بازار آتی تک‌سهم رونمایی شد، دستورالعمل انجام معاملات آتی تک‌سهم، تنها برای بورس تهران مصوب شده بود. در اوایل پاییز همان سال بود که سازمان بورس اوراق بهادار، مصوبه‌‌‌ای را تصویب کرد که دستورالعمل آتی تک‌سهم برای فرابورس نیز صادر شد. تاکنون، شرکت فرابورس ایران، نمادی را در تک‌سهم آتی منتشر نکرده است. ممکن است، نوسانات بسیار بالا در بازار سرمایه، فرابورس را مجاب کرده باشد تا از آتی تک‌سهم دست بکشد و در حال حاضر این‌طور به‌نظر می‌رسد که آتی تک‌سهم در اولویت پایین‌‌‌تری قرار دارد. اما این موضوع را میتوان به فال نیک گرفت. با توجه به ریسکهای موجود در قراردادهای آتی، دوستان در شرکت فرابورس ایران به‌دنبال راه‌حل و دارایی پایه مناسبی برای انتشار قرارداد آتی هستند تا ریسکهای موجود را تا جای ممکن کاهش دهند. لازم به ذکر است که واحد مدیریت ابزارهای نوین مالی در شرکت بورس تهران تا به امروز در معاملات بازار آتی تک‌سهم نقش اصلی را ایفا کرده و به‌تنهایی اقدامات چشمگیری را برای رونق معاملات انجام داده است. هرچند معاملات بازار آتی نیز رشدی بوده است؛ ولی این حق را به بازار آتی تک‌سهم می‌‌‌دهیم که با توجه به نوپابودن و مشکلاتی که در اختیار معامله وجود داشت، فعالان این بازار نخواهند شاهد تنش دیگری باشند. در وهله اول، فعالان انتظار دارند که مشکلات اختیار معامله حل شود. بسیاری از نهادهای مالی، واحد مشتقه راه‌‌‌اندازی کردند و امیدها به این بازار افزایش یافته است. در کنار آن بازار آتی نیز رونق خواهد داشت. ابزارهایی متناسب در خصوص بازار آتی مطالعه شده است و احتمالا راه‌‌‌اندازی خواهد شد. معاملات بازار آتی اوراق بهادار طی یکی، دو سال آینده مشابه بازار اختیار معاملات رشد مناسبی خواهد داشت.
در حال حاضر فضای بازار سرمایه وضعیت مبهمی دارد و فردا را هم نمی‌‌‌توان پیش‌بینی کرد و سطح ریسک بازار بسیار افزایش یافته است. در این مقطع نمی‌‌‌توان از سرمایه‌گذاران انتظار داشت که تمرکز خود را بر معاملات بازار آتی سهام بگذارند. در حال حاضر فعال‌‌‌ترین آتی سهام بر روی واحدهای صندوق اهرمی کاریزماست و با توجه به ماهیت صندوق‌های اهرمی که ریسک بالایی دارد و به مراتب قرارداد آتی بر روی این دارایی پایه ریسک معاملاتی بسیار بالاتری دارد، به نظر می‌رسد در جو فعلی، توسعه بازار آتی و ایجاد سامانه‌‌‌های مناسب برای پشتیبانی از معاملات و فرهنگ‌‌‌سازی می‌‌‌تواند طی یکی، دوسال آینده، سبب رونق این بازار شود. همچنین مطالعه در خصوص برخی ابزارهای نوین موجود به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی می‌‌‌تواند سبب تحولات جدید در معاملات قراردادهای آتی شود.
