نقش و اهمیت بازار سرمایه در توسعه اقتصادی
تضمین رشد و توسعه اقتصادی هدف اصلی همه کشورهاست. بر اساس گزارش بانک جهانی، کشورهای درحال‌توسعه برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار تا سال۲۰۳۰، حدود ۴ تریلیون دلار سرمایه‌گذاری سالانه نیاز دارند. با توجه به نیاز سرمایه‌گذاری، نیاز به توسعه و تقویت بازارهای سرمایه به‌منظور بسیج تامین‌مالی، نقشی که بازارهای سرمایه در تامین‌مالی توسعه زیرساختها، شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) دارند و ارتباط آن با رشد اقتصادی به‌طور فزاینده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای برجسته می‌شود.
اقتصاددانان به‌طور سنتی به عواملی مانند سرمایه، نیروی کار و فناوری به‌عنوان عوامل اصلی موثر بر رشد و توسعه اقتصادی نگاه می‌کردند، اما به مرور زمان نقش و اهمیت بازارهای سرمایه و سیستم‌های مالی در روند توسعه اقتصادی پر‌رنگ‌تر شده است، بنابراین عملکرد سیستم‌های مالی در سال‌های اخیر در ادبیات دانشگاهی مورد‌توجه ویژه قرار گرفته است. یک سیستم مالی با عملکرد خوب به یک اقتصاد اجازه می‌دهد تا از پتانسیل رشد خود به‌طور کامل استفاده کند، زیرا تضمین می‌کند که بهترین فرصت‌های سرمایه‌گذاری بودجه لازم را دریافت کنند، درحالی‌که فرصت‌های پایین‌تر از سرمایه محروم می‌شوند. در این راستا، تلاش می‌کنیم تا نقشی را که بازار سرمایه در توسعه اقتصادی ایفا می‌کند، بررسی کنیم. بازارهای سرمایه شبکه‌ای از موسسات مالی تخصصی، مجموعه‌ای از سازوکارها، فرآیندها و زیرساختها هستند که به طرق مختلف گردهمایی تامین‌کنندگان و استفاده‌کنندگان از سرمایه میان‌مدت تا بلندمدت را تسهیل می‌کنند. بازارهای سرمایه بخش پولی را با بخش واقعی که بخشی از اقتصاد است که به تولید کالا و خدمات مربوط می‌شود، متصل می‌کند. با توجه به این نقش در اقتصاد، بازارهای سرمایه نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کنند، زیرا امکان استفاده از منابع و دسترسی بنگاه‌ها به منابع مالی بلندمدت به‌منظور توسعه خطوط تولید و فناوری را تسهیل می‌کنند. از طرفی نقش بازارهای مالی در کاهش هزینه‌های مبادلات و افزایش برون‌سپاری بنگاه‌ها نیز از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است.
کانال‌ها و مکانیزم‌های اساسی که از طریق آن بازارهای سرمایه به اقتصاد، رشد و توسعه اقتصادی کمک می‌کنند را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
• ایجاد پل بین تامین‌کنندگان سرمایه و کاربران
• ترویج پس‌انداز و سرمایه‌گذاری
• تامین‌مالی تاسیسات و توسعه زیرساخت
• تسهیل تخصیص کارآمد منابع مالی کمیاب
• تامین‌مالی مشارکت‌های دولتی و خصوصی،PPPs
رشد اقتصادی در یک اقتصاد مدرن به یک بخش مالی کارآمد و موثر بستگی دارد که پس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اندازهای داخلی را جذب کرده و سرمایه را برای پروژههای مولد بسیج کند. فقدان بازارهای سرمایه موثر می‌تواند بسیاری از پروژههای مولد را که برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های توسعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای را دنبال می‌کنند، متوقف کرده و موجب کاهش کارآیی تخصیصی و تطبیقی نظام اقتصادی شود.
به این معنا که بازارهای اولیه به سبب نبود ساختارهای پذیره‌نویسی، ارزیابی ریسک و بسیاری از موارد دیگر که وجود آنها مرهون وجود بازارهای مالی کارآمد است، به‌طوری که شکل نمی‌گیرند و همین امر منجر به کاهش میل مردم به شرکت در این فرآیند و در نهایت کوچک‌ماندن بازارهای ثانویه می‌شود، با این حال چالش‌هایی در توسعه بازارهای سرمایه وجود دارد، زیرا تا حد زیادی به سطح توسعه اقتصادی و ساختاری یک کشور وابسته است.
بنیاد‌های ساختاری (اعم از اقتصادی و سیاسی) کشور مهم‌ترین چالشی است که می‌تواند در توسعه بازار سرمایه مانع ایجاد کند. اندازه اقتصاد بر حسب مجموع تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه بر توسعه بازار سرمایه تاثیر می‌گذارد و این تا حد زیادی توضیح می‌دهد که چرا بازارهای سرمایه در کشورهای کوچک‌تر (تله درآمد کم) در مرحله جنینی قرار دارند، درحالی‌که کشورهای توسعه‌یافته بازارهای سرمایه بزرگ‌تری دارند. این را می‌توان به این دلیل توضیح داد که اقتصادهای توسعه‌یافته‌تر دارای توسعه نهادی بیشتر، سطوح بالاتری از پس‌انداز، ثبات سیاسی و ثبات اقتصاد کلان هستند.
چارچوب سیاست‌های کلان اقتصادی چالش دیگری پیش‌روی بازار سرمایه است. یک شرط ضروری برای عملکرد خوب بازارهای سرمایه، وجود چارچوب‌های سیاست‌های اقتصاد کلان سالم است. بازار سرمایه به اعتماد سرمایه‌گذاران بستگی دارد. با وجود سیاست‌های کلان اقتصادی بی‌ثبات‌کننده، تورم بیش از حد و سیاست‌های ارزی نامشخص و قیمت‌گذاری، توسعه بازار سرمایه و تاثیر آن بر توسعه اقتصادی مخدوش می‌شود.
در نهایت عامل مهم دیگر دسترسی به اطلاعات است. دسترسی به اطلاعات عامل اصلی تاثیرگذار بر توسعه بازار سرمایه بوده که در صورت ایجاد زیرساخت مناسب اطلاعاتی و نظارتی می‌تواند هم به امنیت سرمایه‌گذاری کمک کند و هم عدم‌تقارن اطلاعات را در بازار مربوطه کاهش دهد. دسترسی آزاد به اطلاعات، اعتماد سرمایه‌گذاران به عملکرد بازار سرمایه را افزایش می‌دهد و به نوبه خود موجبات توسعه بازار سرمایه را فراهم می‌آورد. از ۱۹۸۵به نظر کشورهای با درآمد بالا بهتر از بقیه توانسته‌اند چالش‌های بازار سرمایه را به حداقل برسانند و نقش و اهمیت آن را در اقتصاد افزایش دهند، در مقابل کشورهای با درآمد پایین بازار سرمایه همچنان توسعه‌نیافته باقی‌مانده و نقش پررنگی در اقتصاد ندارند.
یک مطالعه موردی از بازار سرمایه در آفریقای‌جنوبی حاوی درس‌های بسیاری درخصوص اهمیت بازار سرمایه در اقتصاد و نقش آن در توسعه اقتصادی است. بر اساس شاخص بازارهای مالی آفریقا در سال۲۰۱۸، درحالی‌که بیشتر بازارهای سرمایه در کشورهای آفریقایی نسبتا توسعه‌نیافته هستند، کشورهایی که اصلاحاتی را در راستای توسعه بازار سرمایه انجام داده‌اند، توانسته‌اند با نرخ‌های نسبتا بالاتر و پایداری رشد کنند. شاخص بازارهای مالی آفریقا، پیشرفت در تحولات بازار مالی کشورهای منتخب آفریقایی را سالانه در طیف وسیعی از شاخصها دنبال می‌کند. این شاخصها عبارتند از: ۱) عمق بازار، ۲) دسترسی به ارز خارجی، ۳)محیط مالیاتی و نظارتی، ۴) شفافیت بازار، ۵)ظرفیت سرمایه‌گذاران محلی، ۷)فرصت‌های کلان اقتصادی و ۸) قانونی و قابل اجرا بودن قراردادهای اصلی استاندارد بازارهای مالی. طبق اولین گزارش منتشرشده در سال۲۰۱۷ و گزارش بعدی در سال۲۰۱۸، آفریقای‌جنوبی در هر دو مورد به‌عنوان توسعه‌یافته‌ترین بازار مالی در آفریقا رتبه اول را کسب کرد، به همین دلیل است که ما آن را به‌عنوان مطالعه موردی انتخاب کرده‌ایم. در بررسی شاخص بازارهای مالی آفریقا که شاخص آفریقای‌جنوبی با سایر کشورهای آفریقایی را مقایسه می‌کند، هرچه عدد شاخص بزرگ‌تر باشد، بازار سرمایه توسعه‌یافته‌تر است.
توسعه بازارهای سرمایه بدون چالش نیست، به‌ویژه در اقتصادهای درحال‌توسعه و اقتصادهای بازار نوظهور که در آن اندازه بازار کوچک، نهاد‌های ضعیف و سیاست‌های اقتصاد کلان ناپایدار اغلب در مسیر ایجاد محیطی مناسب برای شکوفایی بازارهای سرمایه قرار می‌گیرند. با وجود این، توسعه بازار سرمایه تنها در توسعه و رشد اقتصاد نقش ندارد بلکه در توسعه سیاسی و انسجام اجتماعی نیز نقش پر‌اهمیتی دارد. بازار سرمایه کارآمد نشانه کارآیی در تخصیص، کارآیی تطبیقی و همچنین سرمایه اجتماعی بالا است.
