انواع روش‌های سوءاستفاده از بازار و راهکارهای مقابله با آن بررسی شد
مواجهه بورسی با تخلفات معاملاتی
سرمایهگذاران همواره در تلاش برای دسترسی به منابع اطلاعاتی معتبر هستند تا با استفاده از آنها با اطمینان بالاتری اقدام به تجزیه و تحلیل بازار کرده و سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاری مناسبی انجام دهند، در مقابل همواره اشخاصی در بازارهای مالی وجود دارند که برخلاف عموم سرمایهگذاران حرکت و تلاش می‌کنند تا با بهره‌‌‌‌‌‌گیری از انواع روش‌های سوءاستفاده از بازار و گمراه‌‌‌‌‌‌سازی فعالان بازارهای مالی اقدام به کسب سود کنند. در این راستا نهادهای ناظر بهمنظور جلوگیری از آسیبی که فعالیت این‌گونه اشخاص به بازار و سرمایهگذاران وارد می‌کند، اقدام به وضع قوانین سختگیرانه‌‌‌‌‌‌ای کرده‌‌‌‌‌‌اند. بررسی اطلاعات منتشره در بورس‌های اوراق‌بهادار نشان می‌دهد متخلفان با حبس‌‌‌‌‌‌های بلندمدت و جرائم بسیار سنگین نقدی مواجه شده‌‌‌‌‌‌اند. در این راستا مدیریت تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران در پژوهشی به همت حمید اسکندری اقدام به بررسی انواع روش‌های سوءاستفاده از بازار، تنبیه‌‌‌‌‌‌های درنظر گرفته‌شده برای هریک آنها و ارائه مصادیقی از آنها کرده است.
مفهوم سوءاستفاده از بازار
رشد و توسعه بازارهای مالی همواره همراه با تنوع روش‌هایی بوده است که با استفاده از آنها برخی از فعالان منافعی را برای خود کسب می‌کردند و این عایدی، حاصل زیان گروه دیگری از سرمایهگذاران بود. در این راستا قانون‌گذاران و بورس‌های اوراق‌بهادار تلاش فراوانی برای شناسایی این روش‌ها و وضع قوانین سختگیرانه برای مقابله با آنها کرده‌‌‌‌‌‌اند. چالشی که در این مسیر وجود داشته و همچنان و ادامه دارد، ارائه تعریف دقیق و جامع برای چنین روش‌هایی است. ارائه تعریف دقیق، همواره بورس‌ها را با این ریسک مواجه می‌کند که متخلفان روش‌هایی جدید را کشف کنند. برای ارائه تعریف برای انواع روش‌های غیرقانونی در معاملات، تعداد زیادی از بورس‌ها از عبارت «سوءاستفاده از بازار» استفاده کرده‌‌‌‌‌‌اند. سوءاستفاده از بازار به شرایطی اطلاق می‌شود که در آن سرمایهگذاران به ناحق با زیانی مواجه می‌شوند که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از اقدامات دیگر فعالان بازار چون انجام معاملات با استفاده از اطلاعات خارج از دسترس عموم (معاملات دارندگان اطلاعات نهانی)، منحرف‌کردن سازوکار کشف قیمت در بازار از مسیر عادی (دستکاری بازار) و انتشار اخبار کذب یا گمراه‌‌‌‌‌‌کننده در بازار (افشای غیرقانونی) است.
این طبقه‌‌‌‌‌‌بندی برای انوع روش‌های سوءاستفاده از بازار در کل اتحادیه اروپا مورد‌استفاده قرار می‌گیرد. بورس‌های دیگر نیز طبقه‌‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌‌های مشابهی دارند و برخی فقط دو طبقه و برخی دیگر قوانین این حوزه را در طبقات بیشتری ارائه کرده‌‌‌‌‌‌اند ولی به‌صورت کلی می‌توان گفت بین بورس‌ها در ارتباط با روش‌های سوءاستفاده اجماع وجود دارد و شدت برخورد آنها با یکدیگر متفاوت است. بورس‌های اوراق‌بهادار بهمنظور نظارت بر بازار، بررسی و جمع‌‌‌‌‌‌آوری دقیق مستندات لازم و انجام پیگیری‌‌‌‌‌‌های قانونی، واحد نظارت را به چند زیرمجموعه تقسیم می‌کنند. به‌صورت معمول واحد نظارت دارای سه زیرمجموعه با عنوان‌‌‌‌‌‌های نظارت بازار نقد، نظارت بازار مشتقه، همکاری و بازرسی هستند. واحد همکاری و بازرسی وظیفه جمع‌‌‌‌‌‌آوری مستندات، هماهنگی با مقامات قضایی و پیگیری امور را برعهده دارد.
معاملات دارندگان اطلاعات نهانی
معاملات دارندگان اطلاعات نهانی شامل معامله سهام یک شرکت سهامی‌‌‌‌‌‌عام توسط شخصی است که به هر دلیلی اطلاعات بااهمیت و اعلام‌نشده‌‌‌‌‌‌ای در مورد سهام آن شرکت دارد. اطلاعات بااهمیت و غیرعمومی به هر اطلاعاتی گفته می‌شود که می‌تواند بر تصمیم سرمایه‌‌‌‌‌‌گذار برای خرید یا فروش اوراق‌بهادار که در دسترس عموم قرار نگرفته‌‌‌‌‌‌است، تاثیر بگذارد. پیش‌‌‌‌‌‌دستی، تقلید و انتشار اطلاعات اشتباه و خرید ارزان سهم سه دسته رایج معاملات دارندگان اطلاعات نهانی است. در روش پیش‌‌‌‌‌‌دستی، شخص با استفاده از اطلاعات غیرعمومی در ارتباط با وجود معامله‌‌‌‌‌‌ای بزرگ که قیمت سهم را تحت‌‌‌‌‌‌تاثیر قرار خواهد داد، اقدام به خرید اوراق‌بهادار می‌کند. در روش تقلید نیز معامله‌‌‌‌‌‌گر به تقلید از شخصی که دارای اطلاعات نهانی است، اقدام به انجام معامله می‌کند. در روش سوم نیز، دارندگان اطلاعات نهانی بهمنظور کاهش قیمت سهم اقدام به انتشار اطلاعات اشتباه و شایعه در سهم می‌کنند. در صورتی‌که ایشان به هدف خود برسند و در نتیجه این اقدامات قیمت سهم دچار افت شود، ایشان موفق به خرید سهام ارزشمند با قیمت ارزان می‌شوند. برای انجام این روش معمولا از انتشار اطلاعات در بستر اینترنت استفاده می‌شود.
افشای غیرقانونی
افشای غیرقانونی از یک‌سو شامل افشای اطلاعات محرمانه شرکت توسط مدیر یا سایر اشخاص ذی‌‌‌‌‌‌ربط به اشخاص غیرمجاز است. از سوی دیگر شامل افشای اطلاعات گزینش‌‌‌‌‌‌شده و جهت‌‌‌‌‌‌دار توسط مدیران یا مسوولان شرکت است. البته افشای غیرقانونی محدود به این تعاریف نشده و سه دسته رایج از روش‌های افشای غیرقانونی شامل پنهان‌‌‌‌‌‌سازی مالکیت، تبلیغ‌کردن و تخریب سایبری نیز می‌شود. پنهان‌‌‌‌‌‌سازی مالکیت به معامله یا مجموعه‌‌‌‌‌‌ای از معاملات گفته می‌شود که بهمنظور پنهان‌‌‌‌‌‌سازی مالکیت واقعی اوراق‌بهادار انجام می‌شود. این روش با تبانی یک یا چند گروه انجام و مالکیت اوراق‌بهادار به‌نام آنها ثبت می‌شود. تبلیغ‌کردن نیز به روشی گفته می‌شود که در آن شخص به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم پول دریافت می‌کند تا خرید اوراق‌بهادار خاصی را توصیه کند، بدون اینکه اشاره به دریافت پاداش برای این کار خود کند. در روش تخریب سایبری، شخص اقدام به تولید محتوای بدخواهانه (ارسال پیام با نیت تخریب در گروه‌ها، فروم‌‌‌‌‌‌ها و امثال آن) در ارتباط با شرکت در فضای مجازی می‌کند.
دستکاری بازار
در تعریف کلی، دستکاری بازار کلیه فعالیت‌‌‌‌‌‌هایی را دربرمی‌گیرد که افراد خاصی به طرق مختلف به خلق قیمت‌های ساختگی و ایجاد تصویر غیرواقعی از فعالیت بازار بهمنظور گمراه ساختن سایر سرمایهگذاران می‌‌‌‌‌‌پردازند. دستکاری بازار می‌تواند با روش‌های مختلفی انجام شود. دستکاری بعضا با انجام معاملات و در مواردی با ارسال سفارشها صورت می‌‌‌‌‌‌پذیرد. دستکاری ممکن است شامل بالا‌بردن قیمت‌ها (باد‌کردن سهام)، در برخی دیگر شامل کاهش قیمت‌ها و گروهی دیگر شامل افزایش و کاهش در زمان‌‌‌‌‌‌های متفاوت باشد. ممکن است دستکاری در یک بازار (همانند بازار سهام) انجام شود یا شامل چندین بازار (مانند بازار سهام، بازار مشتقه یا کالا) شود. همچنین دستکاری بازار ممکن است توسط یک شخص انجام شود یا با همکاری گروهی از دستکاری‌‌‌‌‌‌کنندگان انجام شود. طبقه‌‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌‌های زیادی برای تفکیک انواع روش‌های دستکاری انجام‌شده است. دستکاری بازار در اولین سطح قابل تقسیم به چهار گروه هجوم، دستکاری مبتنی بر قرارداد یا الگو، جعل و روش‌های قدرت بازار است. در این گروه‌ها دستکاری می‌تواند بر اساس سازوکار مورد‌استفاده به روش‌های مبتنی بر معامله، مبتنی بر اطلاعات، مبتنی بر اقدام، مبتنی بر ثبت و مبتنی بر سفارش تقسیم‌‌‌‌‌‌بندی شود.
نمونه‌‌‌‌‌‌هایی واقعی از موارد سوءاستفاده از بازار
بورس آمستردام هـلند بهمنظور درک بهـتر از مفاهیم مربوط به روش‌های دستکاری بازار، روش‌های شناسایی و کشف دستکاری، اقدام به تهیه راهنمایی در این حوزه کرده است. سفارشها یا معاملات گمراه‌‌‌‌‌‌کننده، معاملات با هدف تاثیرگذاری بر قیمت‌ها و معاملات با استفاده از سفارش به قیمت بازار از جمله آنهاست. در روش «سفارشها یا معاملات گمراه‌‌‌‌‌‌کننده»، ناظر بورس همواره سفارشها یا معاملاتی را بهمنظور کشف سیگنال گمراه‌‌‌‌‌‌کننده در بازار رصد می‌کند. در برخی موارد متخلفان موفق می‌شوند تا به‌صورت نظام‌مند، سایر فعالان بازار را تحریک و اغفال کنند تا اقدام به ارسال سفارش یا انجام معامله کنند. فعالان اغفال‌‌‌‌‌‌شده معمولا اقدام به ثبت‌سفارش در سطوح قیمتی مدنظر متخلفان می‌کنند. در این وضعیت متخلفان می‌توانند معاملاتی را انجام دهند که هزینه آن از جیب شخص اغفال‌‌‌‌‌‌شده پرداخت می‌شود.
در روش «معاملات با هدف تاثیرگذاری بر قیمت‌ها» نیز یک سفارش کوچک می‌تواند منجر به معامله‌‌‌‌‌‌ای کوچک در یک ابزار مالی (به‌عنوان مثال یک سهم) شود. اگر این معامله کوچک با ارزش یا حجم اندک باعث تغییر در قیمت ابزار مالی شود، این می‌تواند نشانه‌‌‌‌‌‌ای از دستکاری بازار باشد که فورا توسط ناظر مورد‌بررسی قرار می‌گیرد. همچنین در روش «معاملات با استفاده از سفارش به قیمت بازار»، طیف گسترده‌‌‌‌‌‌ای از ابزارهای مالی وجود دارد که برخی از آنها نقدشوندگی محدودی دارند. پیامد نقدشوندگی اندک، می‌تواند نوسانات قیمتی بزرگ در هنگام ثبت‌سفارش به قیمت بازار باشد. این مساله همچنین در مورد سفارش‌‌‌‌‌‌های محدود که قیمت آنها با قیمت آخرین معامله انحراف زیادی دارند نیز صدق می‌کند، یعنی این سفارشها به‌طور بالقوه می‌توانند با قیمتی اجرا شوند که به‌طور قابل‌‌‌‌‌‌توجهی از قیمت آخرین معامله انحراف دارد.
آمار جهانی روش‌های سوءاستفاده
از سال۲۰۱۶ تا پایان سال۲۰۲۰ میلادی در ایالات‌متحده آمریکا حدود ۸میلیارد دلار جریمه نقدی بابت جرائم مربوط به سوءاستفاده از بازار دریافت شد. نکته جالب‌توجه اینکه این جریمه از حدود ۲۰۰ پرونده تخلف دریافت‌شده که نشان از میزان سنگینی جرائم دستکاری در این کشور دارد. در این کشور و در سال‌‌‌‌‌‌های یادشده و انتشار اطلاعات کذب رایج‌‌‌‌‌‌تر بوده‌‌‌‌‌‌اند و تعداد زیادی از پرونده‌‌‌‌‌‌ها شامل جریمه بیش از ۱۰۰میلیون دلار بودند. انگلستان نیز در بازه زمانی یادشده تعداد زیادی پرونده را بررسی و جریمه حدود ۲میلیارد دلاری را دریافت کرده که نشان از روش مشابه ایالات‌متحده در برخورد سنگین با تخلفات کشف‌شده دارد. سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا در این بازه زمانی حدود ۴۰۰میلیون دلار جریمه از محل سوءاستفاده از بازار دریافت کردند که فرانسه، ایتالیا و اسپانیا پس از انگلستان بیشترین میزان جرائم را به خود اختصاص داده‌‌‌‌‌‌اند.
در اتحادیه اروپا انتشار اطلاعات کذب بیشترین تخلفی است که صورت‌گرفته و بیش از نیمی از پرونده‌‌‌‌‌‌ها را به خود اختصاص داده است. چین نیز در این بازه زمانی بیش از ۳۵۰پرونده تشکیل داد و حدود ۷/ ۴میلیارد دلار جریمه از این محل اخذ کرد. علت این امر که چین با وجود پرونده‌‌‌‌‌‌های تخلف بیشتر، جرائم کمتری اخذ کرده از این مساله نشأت می‌گیرد که تنها ۱۰درصد پرونده‌‌‌‌‌‌های سوءاستفاده از بازار در این کشور مربوط به سرمایهگذاران حقوقی و حدود ۹۰درصد تخلف‌‌‌‌‌‌ها مربوط به سرمایهگذاران حقیقی بوده است. ژاپن در این سال‌ها با پرونده‌‌‌‌‌‌های تخلف بسیار کمتری مواجه بوده و تنها حدود ۲۰میلیون دلار جریمه از این محل اخذ شده است. البته کشورهایی مانند ژاپن علاقه بیشتری به استفاده از حکم زندان برای این نوع از جرائم دارند که منجر به کاهش مبلغ جرائم نیز شده است.
مجازات مربوط به انواع روش‌های سوءاستفاده از بازار
در اتحادیه اروپا قوانین مربوط به این حوزه در دو بخش کیفری و حقوقی ارائه‌شده و در صورت اثبات جرم، شخص از محل هر دو قانون مجازات می‌شود. بر اساس قانون کیفری شخصی که اقدام به انجام معاملات نهان یا دستکاری بازار یا افشای غیرقانونی کذب می‌کند به حبس به مدت حداقل ۴ سال‌محکوم می‌شود. شخص حقیقی در ارتباط با معاملات دارندگان اطلاعات نهانی و دستکاری بازار حداقل سه‌برابر سود حاصله یا زیان حاصلنشده جریمه نقدی می‌شود. شخص حقوقی نیز برای معاملات دارندگان اطلاعات نهانی و دستکاری بازار سه‌برابر سود حاصله یا زیان حاصلنشده جریمه نقدی می‌شود. در ایالات‌متحده با توجه به قوانین ایالتی و شرایط پرونده میزان جرائم کاملا متفاوت است، اما به‌صورت کلی از بعد کیفری اشخاص حقوقی در اثر سوءاستفاده از بازار ممکن است تا ۲۵میلیون دلار و اشخاص حقیقی تا ۵میلیون دلار جریمه شوند. میزان حبس اشخاص حقیقی در این کشور می‌تواند تا ۲۰ سال‌در نظر گرفته شود. از بعد حقوقی اشخاص حقیقی و حقوقی ممکن است سه‌برابر عایدی حاصل از دستکاری یا زیان پرهیز‌شده جریمه شوند.
در بورس استرالیا چنانچه شخص حقیقی مرتکب معاملات با استفاده اطلاعات نهانی شود به مجازات حداکثر ۱۵ سال‌حبس یا یکمیلیون دلار استرالیا یا سه‌برابر سود حاصله یا زیان کسبنشده مجازات می‌شود. اشخاص حقوقی که این جرم را مرتکب شوند به حداکثر ۱۰میلیون دلار جریمه یا سه‌برابر سود حاصله یا زیان کسبنشده جریمه می‌شوند. برای سایر روش‌های سوءاستفاده، برای شخص حقیقی حداکثر ۱۵ سال‌زندان و حداکثر یکمیلیون دلار استرالیا یا سه‌برابر سود حاصله یا زیان کسبنشده مجازات در نظر گرفته می‌شود. برای شخص حقوقی نیز برابر حداکثر ۱۰میلیون دلار جریمه یا سه‌برابر سود حاصله یا زیان کسب نشده است. شخص سوء‌‌‌‌‌‌استفاده‌‌‌‌‌‌کننده از بازار در بورس کره‌‌‌‌‌‌جنوبی به مجازات حداقل یک سال‌حبس یا جریمه سه تا پنج‌برابر سود حاصله یا زیان حاصلنشده مواجه می‌شود. همچنین اگر میزان سود حاصل‌شده یا زیان حاصلنشده بیشتر از ۵۰۰میلیون وون کره‌‌‌‌‌‌جنوبی باشد، مجازات تشدید می‌شود. در چین نیز برای معاملات با استفاده از اطلاعات نهانی یک تا ۵ برابر سود حاصله یا زیان محقق‌نشده جریمه اخذ می‌شود.
چنانچه مبلغ حاصل از دستکاری کمتر از ۳۰هزار رممبی (واحد پولی) باشد میزان جریمه بین ۳۰هزار تا ۶۰هزار واحد پولی خواهد بود. برای سایر روش‌های سوءاستفاده از بازار نیز از ضریب یک تا ۵ برابر سود یا زیان پیشگیری‌‌‌‌‌‌شده استفاده می‌شود اما اگر عایدی از محل جرم کمتر از ۳۰۰هزار واحد پولی باشد جریمه‌‌‌‌‌‌ای بین ۳۰۰هزار تا ۳میلیون واحد پولی اخذ خواهد شد. علاوه‌بر جریمه نقدی برای هریک از موارد یادشده بین یک تا ۵ سال‌حبس نیز در نظر گرفته می‌شود. چنانچه تخلف بسیار بزرگ باشد ممکن است میزان حبس تا ۱۰ سال افزایش پیدا کند. اشخاصی که در بورس استانبول با استفاده از اطلاعات نهانی اقدام به معامله کنند به حبس به میزان حداقل ۳ سال و حداکثر ۵ سال محکوم می‌شوند. میزان جریمه مالی برای تخلف نیز نمی‌تواند کمتر از دوبرابر سود حاصله یا زیان متحمل‌نشده باشد. متخلفان برای دستکاری بازار و همچنین افشای غیرقانونی نیز به زندان برای حداقل ۳ و حداکثر ۵سال به‌علاوه حبس تعزیری از ۵ تا ۱۰هزار روز محکوم می‌شوند.
البته برای دستکاری بازار و معاملات نهان بین ۳ تا ۵ سال زندان در نظر گرفته است. حبس تعزیری قابل‌تبدیل به جریمه نقدی است و بر اساس توان مالی متخلف می‌تواند مبلغی از ۲۰ تا ۱۰۰ لیر باشد. مبلغ جریمه نقدی حاصل از حبس تعزیری نباید کمتر از میزان سود حاصل از دستکاری باشد. شخصی که در بورس ژاپن اقدام به انجام معاملات دارندگان اطلاعات نهانی کند، می‌تواند به حبس تا ۵ سال یا به پرداخت جریمه تا ۵میلیون ین محکوم شود. برای سایر روش‌های سوءاستفاده از بازار این حکم می‌تواند تا ۱۰ سال‌حبس و جریمه ۳۰میلیون ین افزایش یابد. مبالغ یادشده علاوه‌بر اصل سود یا زیان حاصلنشده توسط متخلف است. مجازات سوءاستفاده از بازار در بورس هنگ‌‌‌‌‌‌کنگ نیز تا ۱۰ سال حبس و جریمه نقدی تا ۱۰میلیون دلار هنگ‌‌‌‌‌‌کنگ است. مبالغ یادشده علاوه‌بر اصل سود یا زیان حاصلنشده توسط متخلف است.
