دماسنج تالار شیشهای پس از ۷ماه ابرکانال ۵/ ۱میلیون واحد را پس‌گرفت
عایدی بورس از عملیات نجات
چشمک بورس به کاهش محدودیتها
بازار سهام در روز گذشته به بازشدن تدریجی دامنه‌نوسان عکس‌العملی مثبت نشان داد. در این روز شاخص‌کل به لطف رشد 8/ 1درصدی میانگین وزنی قیمت‌ها پس از 7ماه به بالای سطح 5/ 1میلیون واحدی بازگشت و 83درصد از نمادها در این روز با رشد قیمت همراه شدند. در روز دوشنبه حدود 7درصد از نمادهای بورس بیش از 5درصد افزایش قیمت را تجربه کردند. نکته قابل‌توجه در این روز کاهش صف‌‌‌‌‌‌‌های خرید با وجود فضای صعودی قیمت‌ها در این روز بود. اینطور که به‌نظر می‌آید نخستین هدف بازار سهام مبنی‌بر اشباع عرضه و تقاضا در این بازار با افزایش یک‌درصدی دامنه‌نوسان و امید به تداوم آن تا مثبت و منفی 10درصد رو به‌سوی محقق‌شدن دارد.
مسیر توسعه بازار
بازار سهام در سال‌های اخیر مسیری پر پیچ و خم را برای رسیدن به توسعه سپری کرده است. این بازار اگرچه در بسیاری از مقاطع سال‌های اخیر سهم کوچکی از اقتصاد ایران داشته، با این حال توانسته جایگاهی مهم در بین مردم پیدا کند. بازار یادشده هم‌اکنون با افزایش تعداد ذی‌نفعان آن به بیش از 50میلیون نفر به وزنه‌‌‌‌‌‌‌ای مهم در جهت‌دهی به رفتار مردم و مطالبات اقتصادی آنها بدل شده و با بیشترشدن سهم آنها در تغییرات قیمت سهام توانسته آنها را نسبت به تصمیمات کلان اقتصادی هوشیارتر و حساس‌تر از قبل کند. دقیقا به همین دلیل است که در طول سالیان اخیر هرچه که بیشتر گذشته، همسویی منافع مردم با منافع بازار سهام نسبت به قبل افزایش یافته است. در آخرین قدم از این مسیر پر فراز و نشیب راهیابی سهام عدالت به پرتفوی سهامداران، این طرح عظیم و امکان فروش آن که البته ناقص ماند، سبب شد تا جهت‌گیری اقتصادی مسوولان و سخنان پر از وعده و وعید آنها نسبت به گذشته بیشتر مورد‌توجه عموم مردم قرار بگیرد، با این‌حال نباید از این واقعیت هم غافل بود که بخش مهمی از اهمیت بورس در طول دو سال‌گذشته ناشی از دعوت دولت از مردم برای حضور در بازار سهام و کم‌ریسک نشان‌دادن این بازار در قالب سخنرانی‌ها و اظهارنظری‌هایی است که عمدتا در ماه‌های پایانی سال98 و ماه‌های ابتدایی سال99 آغاز شد. به موجب این تحولات، حضور قابل‌توجه مردم در بازار در نهایت منجر به آن شد که توجه مردم به حرف‌ها و رفتارهای موثر بر بازار سهام بیش از پیش افزایش یابد.
به هر روی حالا پس از گذشت دو سال از تسریع رشد قیمت‌ها در بورس و گذر از 16ماهی که در آن قیمت‌های این بازار تغییر جهت دادند، می‌دانیم که مدیریت این بازار سهام به سهولت گذشته نمی‌شود، چراکه هم تعداد کدهای معاملاتی آن به 5/ 37میلیون در پایان سال1400 رسیده و هم نحوه استفاده دولت از سود شرکت‌های بورسی در طول این مدت بر حساسیت سهامداران بیش از پیش افزوده است. همین امر سبب‌شده تا اعمال تغییر در بازار سرمایه و اصلاح موانع در آن به امری ناگزیر بدل شود و گذر نحوه مدیریت بازار سهام از وضعیت سنتی به مدرن آغاز شود. در همین راستا طی دو سال‌گذشته قدم‌های رو به جلویی برداشته شد که اگرچه برای بهبود اوضاع کافی نبوده‌اند، با این حال می‌توان آنها را اقدامی مثبت دانست که در صورت تداوم می‌توانند منجر به پیموده‌شدن روند توسعه بازارهای مالی کشور شوند. یکی از این اقدامات شروع فرآیند بازارگردانی بود که به‌رغم ایرادات و کاستی‌های فراوانی که داشته، توانسته بنا بر آنچه که پیشتر گفته شد فضا را برای بهبود وضعیت در بازار سرمایه به اندازه سهم خود فراهم کند.
البته ناگفته پیداست که هیچ‌کس دوست ندارد قطار تحولات بازار سرمایه در بعد کلان بورس و در چارچوب جزئی‌تر در همین سطح فعلی متوقف شود، به‌همین دلیل است که بازار این روزها خود را برای رفتن به مرحله بعدی یعنی بازترشدن تدریجی دامنه‌نوسان آماده می‌کند.
دامنه بلند نوسان
در راستای همین اصلاحات موردنیاز روز گذشته دامنه‌نوسان قیمت سهام برای اولین‌بار در تاریخ حضور بازار سرمایه در بدنه اقتصاد کشور به محدوده مثبت و منفی 6درصد رسید. این حرکت به‌زعم بسیاری از کارشناسان بازار سهام حرکتی رو به جلو ارزیابی می‌شود، با این‌حال یک نکته مهم وجود دارد که نباید قدم یادشده تنها در این حد محدود بماند و اگر هدف افزایش کارآیی بازار باشد باید آن را به شکل مداوم و پله‌پله ادامه داد. فعلا شنیده‌ها حاکی از آن است که مقرر شده تا بازار سهام در مسیر افزایش تدریجی دامنه‌نوسان تا سقف 10درصد (در سال1401) قرار بگیرد، با این‌حال مشخص نیست که چرا همین رویکرد نیز تنها در بازارهای اول بورس و فرابورس دنبال شده است. بسیاری بر این باور هستند که محدود‌کردن بازشدن افزایش قیمت‌ها که از روز گذشته آغاز شده است، به برخی از نمادهای بازار سهام (بازارهای اول بورس و فرابورس) را می‌توان به‌نحوی جهت‌دادن به سرمایه مردم به برخی از نمادهای خاص یا سیگنال‌‌‌‌‌‌‌دهی نسبت داد. این در حالی است که تمامی نمادهای بازار سهام پیشتر در زمان ریاست محدود علی دهقان‌دهنوی بر سازمان بورس افزایش سمت مثبت دامنه‌نوسان به محدوده مثبت 6 را تجربه کرده بودند، از این‌رو به‌نظر نمی‌رسد که تنها یک‌درصد افزایش دامنه‌نوسان در هر دو بعد مثبت و منفی تابلوهای معاملاتی نیاز به این حد از احتیاط باشد.
به هر روی همین افزایش یک‌درصدی و محدود به برخی از نمادها نیز قرار نیست قدم قطعی بازارهای یادشده باشد. آنچنان که میثم فدایی مدیرعامل فرابورس ایران به رسانه‌ها گفته است، مقرر شده تا دو شرکت بورس و فرابورس پس از گذشت سه‌ماه طی گزارشی از آثار و عواقب احتمالی این تغییرات گزارش تهیه کنند تا در صورت موفق ارزیابی‌شدن تغییرات یادشده این روند دنبال شود. به هر روی اینطور که به‌نظر می‌رسد فعلا باید خوشبین بود و دید که آیا قدم کوتاه بازار سهام برای رفتن به سمت کارآیی بیشتر از سوی مسوولان آن مثمرثمر خواهد بود یا خیر.
توهم مشروعیت یک مانع
اما از تمامی تحولات روزهای اخیر بر سر باز شدن دامنه‌نوسان که بگذریم، از یک نکته نمی‌شود چشم‌پوشی کرد. بازار سهام با گام نهادن در این مسیر می‌تواند قدمی مهم در جهت افزایش کارآیی بازار بردارد. هرچه که توان حرکت قیمت‌ها در یک روز بیشتر باشد، می‌توان انتظار داشت که نقدشوندگی بازار از کیفیت بیشتری برخوردار باشد و در نهایت ریسک نقدشوندگی قیمت سهام نیز نسبت به قبل کاهش یابد، با این‌حال یک نکته مهم نیز در این میان مطرح است. دامنه‌نوسان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موانع کارآیی بازار همزادی دارد که تاکنون در سخنرانی‌ها و جهت‌گیری‌های مسوولان بازار سرمایه چندان مورد‌توجه قرار نگرفته است. حجم مبنا که تقریبا عمری به اندازه دامنه‌نوسان در بازار سهام ایران دارد؛ یکی از مهم‌ترین عواملی است که در همدستی با دامنه‌نوسان قیمت‌ها در سال‌های اخیر سبب شد تا بازار از تعادل خارج شده و ضمن ثبت یک رشد بی‌سابقه در سال‌های98 و نیمه نخست 99 در یک سال‌و نیم پس از آن افتی فرسایشی و آزار‌دهنده را به فعالان بازار سهام تحمیل کند.
اینکه حجم مبنا تاکنون توسط هیچ‌یک از مسوولان سازمان مورد عناد قرار نگرفته (البته در گذشته فرابورس از این محدودیت در امان مانده بود اما این بازار نیز در سال‌گذشته گرفتار مصیبت حجم مبنا شد) تا حد زیادی عجیب است؛ چراکه همین قاعده زائد که در عمل نوسان قیمت‌ها در بازار را محدود می‌کند نیز به مانند دامنه‌نوسان در هیچ بازاری که به معیارهای کارآیی نزدیک است، یافت نمی‌شود. بازار سهام در ایران طی سال‌های اخیر در شرایطی قربانی این دو قانون غلط شده که در صورت نبود این دو احتمالا بسیاری از صعود و سقوط‌های قابل‌توجه که در بازار از آنها با عنوان پروژه‌شدن سهام یاد می‌شود شکل نمی‌گرفت. به هر روی، فعلا سقف آرزوها در بورس آنقدری کوتاه هست که شاید پرداختن به حجم مبنا را نتوان اولویت بازار سهام دانست، چراکه همچنان تغییرات یادشده در حوزه دامنه‌نوسان نیز مخالفانی دارد که متقاعد‌کردن آنها به اندازه کافی سخت هست.
نظارت یا هیاهو برای هیچ
روز گذشته، همزمان با نخستین روز افزایش دامنه‌نوسان در بازارهای اول بورس و فرابورس مصاحبه‌ای ازمدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس و اوراق بهادار منتشر شد که در آن پارچینی به شکلی تلویحی افزایش دامنه‌نوسان را برای بازار پر‌ریسک تلقی کرده بود. او در این مصاحبه گفت: «افزایش دامنه‌نوسان همان‌طور که می‌تواند به افزایش نقدشوندگی بینجامد، در صورت غفلت در نظارت، می‌تواند سبب تخریب سرمایه‌‌‌‌‌‌‌ها شود.» جمله یادشده از جهاتی بسیار قابل‌تامل است. شاید این روزها بر کمتر کسی این واقعیت پوشیده باشد که نیاز به نظارت و اجرای قانون یکی از پیش‌نیازهای فعالیت در بازار سهام است، با این‌حال وقتی حرف از نظارت می‌شود، سوال‌های بسیاری در ذهن مخاطبان نظارت به‌وجود می‌آید. در یک بازار مالی منضبط نظارت به‌نحوی انجام می‌شود که اولا تضاد منافع میان کنشگران بازار به حداقل برسد و ثانیا برابری همگان در مقابل قوانین تثبیت شود. در بازار سرمایه ایران نظارت اما شکل متفاوتی دارد. بارها شده که ناظر بازار بازگشایی یک سهم را به تعویق انداخته و نه‌تنها ابهامات به‌وجود آمده درخصوص آن را رفع نکرده بلکه با بی‌تفاوتی از کنار آن گذشته است، در واقع بسیاری در بازار سهام بر این باور هستند که نظارت بر بازار بیشتر به شکلی تصنعی انجام می‌شود و عموما سلیقه‌ای است تا نظام‌مند.
در حال‌حاضر براساس گفته‌های پارچینی، مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس و اوراق بهادار به‌نظر می‌آید که او تلویحا محدودبودن دامنه‌نوسان را به کم‌بودن شفافیت نسبت داده؛ این در حالی است که بنا بر گفته‌های سایر مسوولان بازار سهام ایران از حیث شفافیت در وضعیت خوبی قرار گرفته است.
وی در این‌باره گفته است: «طبق بررسی‌‌‌‌‌‌‌های صورت‌گرفته در بورس‌های دنیا، کشورهایی که از ریسک سرمایه‌‌‌‌‌‌‌گذاری بالاتری برخوردارند و شفافیت در بازارهای مالی آنها پایین است، معمولا دامنه‌نوسان محدودتری دارند.» در جایی دیگر ضمن دفاع از حجم مبنا این‌چنین اضافه کرده «طبق بررسی‌‌‌‌‌‌‌های انجام شده، حجم مبنا در بازارهایی که مشمول افزایش دامنه‌نوسان شدهاند، پارامتر موثری محسوب نمی‌شود، زیرا حجم گردش مالی معاملات به حدی بالاست که بود و نبود حجم مبنای در آن بازارها نامحسوس خواهد بود، علاوه‌بر آن، حجم مبنا در این بازارها سبب عادلانه‌شدن قیمت‌های کشف شده و حذف دستکاری در نرخ‌ها خواهد شد.» مشخص نیست اگر از تاثیر حجم مبنا کاسته شده چرا باید آن را نگاه داشت اما چیزی که مسلم است اینکه وقفه معاملاتی در بازارهای دیگر که بنا بر سقف و کف نوسانی معین اتفاق می‌افتد، توسط سیاستگذاران با دامنه‌نوسان اشتباه گرفته‌شده و در حجم مبنا نیز به‌عنوان سوگلی پا به سن گذاشته سازمان بورس برخلاف ایرادهای متعددی که از سوی کارشناسان به آن وارد شده، همچنان مفید ارزیابی می‌شود.
این در حالی است که بسیاری از تصمیمات نظارتی گرفته‌شده در سال‌های اخیر بیش از آنکه به‌عنوان عاملی برای بهبود وضعیت بازار عمل کنند، بیشتر مانع آن شدهاند تا به معیارهای یک بازار کارآ نزدیک شود. حال مشخص نیست که چنین صحبت‌هایی چرا در نخستین روز بازشدن دامنه‌نوسان گفته شده است. آیا درمیان مقامات مسوول بازار سرمایه درخصوص مسیر پیش‌روی این بازار اختلاف‌نظر وجود دارد؟
گام‌های دیگر
جدا از این حواشی اما کلیت بازار سهام با تغییرات اعمال شده در دامنه‌نوسان موافق است. فعالان این بازار که مدت‌ها است به لزوم دوری گزیدن از قوانین بدون پشتوانه علمی در ابزار سرمایه اصرار دارند، روز گذشته ضمن استقبال از تغییرات در بازار سهام بر افزایش تقاضا در بازار یادشده افزودند. در این روز ارزش معاملات خرد بورس (سهام و حق‌تقدم) به حدود 4734میلیارد‌تومان رسید‌که نسبت به روز قبل از آن افزایشی بیش از 600میلیارد‌تومانی را نشان می‌دهد. همچنین در بورس و فرابورس نیز به ترتیب 22 نماد (معادل 6/ 6درصد از کل) و21 نماد (معادل 15درصد از کل) رشد بیش از 5درصدی را شاهد بودند. در این روز که شاخص‌کل بورس تهران با رشد 81/ 1درصدی همراه شد، از 332 نماد معامله‌شده، قیمت پایانی 276 سهم (83 درصد) مثبت بود و در مقابل 47 سهم (14 درصد) در سطوح منفی دادوستد شدند. در این بازار 38 نماد (11درصد) صف خریدی به ارزش 122میلیارد‌تومان تشکیل دادند اما در مقابل شاهد شکل‌‌‌‌‌‌‌گیری صف‌فروش در 4 نماد بورسی (یک درصد) به ارزش یک‌میلیارد تومان بودیم.
در فرابورس ایران نیز در روزی که آیفکس افزایش 54/ 1درصدی را ثبت کرد، 139 نماد معامله شدند که در این میان قیمت 115 سهم (83 درصد) مثبت و 23 سهم (17 درصد) منفی بود. در این بازار 21 نماد (15 درصد) صف خریدی به ارزش 67 میلیارد‌تومان تشکیل دادند. در این بازار هیچ صف فروشی مشاهده نشد. این تغییرات در کنار خالص تغییر مالکیت 119 میلیارد‌تومانی حقوقی به حقیقی سبب شد تا در روز یادشده شاخص بورس پس از 7ماه مجددا به کانال 5/ 1میلیون واحدی بازگردد. بر این اساس این سومین‌بار از آغاز رکود 99 تاکنون است که شاخص بورس در محدوده یادشده قرار می‌گیرد.
اما فارغ از عکس‌العمل سرمایه‌گذاران به افزایش دامنه‌نوسان باید توجه داشت که همچنان راهی طولانی برای بهبود اوضاع در بازار سهام باقی‌مانده است. مطابق با آنچه که کارشناسان می‌گویند بورس و فرابورس هم‌اکنون نیازمند آن هستند که اولا زمان توقف سهام از وقفه‌های چند روزه به مانند سایر کشورها به توقف‌های چند ساعته کاهش پیدا کند. از سویی دیگر باید به مانند هر بازار نرمالی که نمونه آن در سایر کشورها به وفور یافت می‌شود، زمان معاملات در بورس تهران نیز افزایش پیدا کند. در حال‌حاضر زمان معاملات کلا به سه ساعت و نیم در روز محدود شده که این مغایر با زمان معاملات در سایر بازارها است. در بازارهای مالی نظیر وال‌استریت و بورس لندن این زمان به ترتیب 5/ 6 و 8 ساعت است. سایر بازارهای سهام نیز ساعت کاری حداقل دوبرابر بورس تهران دارند. در صورتی‌که این موارد و اهدافی همچون افزایش شناوری بازار سهام دنبال شود، می‌توان انتظار داشت که در نهایت هم از فشار بر روی سامانه‌های معاملاتی کاسته شود و هم بازار سهام کشور در مقابل سایر بازارهای سهام به‌خصوص کشورهای منطقه چندان ضعیف به‌نظر نیاید.
