«دنیای‌اقتصاد» سازوکار «فروش تعهدی» را بررسی میکند
شمارش معکوس برای بازار دوطرفه سهام
بازار سهام درحالی با روند صعودی و رشدهای پیاپی توانسته از ابتدای سال‌جاری به بازدهی بیش از ۱۲۱درصدی دست یابد که این امر سبب شده تا شاهد ورود سهامداران جدید به این بازار باشیم. در این راستا «دنیای‌اقتصاد» در گزارش‌های خود به دفعات به این موضوع اشاره کرده که نه تنها سهامداران قبلی بورس، بلکه تازه‌واردان به این بازار نیز تشنه کسب سود بیشتر هستند. به این ترتیب به هر وسیله‌ای برای رسیدن به این مقصود چنگ می‌زنند بدون آنکه به آگاهی از معاملات سهام توجهی داشته باشند. به عبارت دقیق‌تر عطش سودآوری سبب می‌شود که معامله‌گران از توجه به واقعیت‌ها غافل شده و حتی سهامی که ارزنده نیست را نیز خریداری کنند؛ اما در شرایطی که امکان کسب سود از نزول سهام نیز وجود داشته باشد، خود بازار در جهت تعدیل انتظارات برمی‌آید.
همواره از سوی کارشناسان به این نکته تاکید شده که به‌خصوص در شرایط مثبت و رونق بورس باید مکانیزمی مانند فروش تعهدی و دوطرفه کردن بازار از سوی مقام ناظر فعال شود تا علاوه بر کنترل هیجان در معاملات سهام، امکان رونق پایدار فراهم شود. در واقع زمانی‌که امکان کسب سود از نزول سهام وجود داشته باشد، فضای تحلیلی در بازار سهام تقویت می‌شود و با توجه به دوطرفه شدن بازار می‌توان به رونق پایدار آن امیدوار بود. در این راستا لزوم راه‌اندازی فروش استقراضی یا همان فروش تعهدی بر کسی پوشیده نیست. هر چند تا کنون تعلل زیادی از سوی سیاست‌گذاران بازار سرمایه درخصوص راه‌اندازی این ابزار مشاهده شده، ولی به‌نظر می‌رسد سرانجام این ابزار در راه ورود به بازار سهام است.
فروش تعهدی چیست؟
دستورالعمل فروش تعهدی اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس توسط هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار در ۳۰ مرداد ماه ۹۸، ابلاغ شد. فروش تعهدی اوراق بهادار که در دنیا با نام فروش استقراضی (Short Selling) شناخته می‌شود، به‌صورت معامله‌ای تعریف شده است که در آن فروشنده به وکالت از مالک سهام نسبت به فروش اوراق بهادار وی مطابق با قرارداد فروش تعهدی در بورس اقدام میکند.
در مدل متعارف، رابطه بین فروشنده و مالک اوراق بهادار به شکل استقراض تعریف شده است. به این صورت که فروشنده با قرض کردن اوراق بهادار از مالک و پرداخت بهره از پیش توافق شده، به فروش اوراق بهادار در بازار و پیاده‌سازی استراتژی معاملاتی خود اقدام میکند. به این ترتیب با توجه به وجود اشکالات شرعی در این روش معاملاتی (یعنی پرداخت بهره مشخص)، راهکار جایگزین در قالب عقد وکالت تعریف شده است. به عبارت دقیق‌تر در این مدل، متقاضی به وکالت از مالک و به نام او، به فروش اوراق بهادار مشخصی اقدام کرده و موظف است در زمان مشخص (در سررسید) یا به درخواست مالک یا به تشخیص خود تا سررسید، اوراق بهادار فروخته شده را به نام مالک بازخرید کند.
افزایش تحلیل در بورس
فروش تعهدی اوراق بهادار زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که سرمایه‌گذاران انتظار دارند قیمت اوراق بهادار در آینده با کاهش همراه شود. از این‌رو با هدف کسب سود از این کاهش قیمت، به فروش اوراق تحت مالکیت شخص دیگری (که در دستورالعمل مالک عنوان شده است) اقدام کرده و با کاهش قیمت و بازخرید آن، مابه‌التفاوت قیمت فروش و بازخرید را به‌عنوان سود خود شناسایی می‌کنند. این ابزار که دوطرفه شدن معاملات سهام را در بر خواهد داشت، با ایجاد فضای تحلیلی از تشدید حباب قیمتی در سهام جلوگیری میکند. به عبارت دیگر در بازار دوطرفه معامله‌گران علاوه بر رشد قیمتی سهام از افت سهم نیز با اخذ موقعیت فروش امکان کسب سود وجود دارد. این موضوع می‌تواند در کنترل هیجان معاملات موثر باشد و در عین حال رونق پایدار و ارزش معاملات بالا را در سهام حفظ کند.
یکی از مهم‌ترین تحولات بازار سرمایه ایران در سال‌های اخیر، بسترسازی قانونی جهت طراحی و استفاده از ابزارهای جدید است. در همین راستا پس از ارائه راهکارهای متفاوت برای ایجاد ابزاری با کاربرد فروش استقراضی در بازار سرمایه کشور، با دستور ریاست سازمان بورس و اوراق بهادار، اجرایی شدن فرآیندی با نام «فروش تعهدی» در دستور کار سازمان و کمیته فقهی و بورس قرار گرفت. حال قرار است این ابزار جدید در ماه آینده رونمایی شود. ابزاری که پیش‌بینی می‌شود یکی از ابزارهای قابل‌توجه در بازار سرمایه ایران باشد.
تنوع صنایع در فروش اعتباری
در همین راستا نگار نظری، رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین بورس تهران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به تشریح مفهوم این ابزار جدید پرداخت و گفت: شرکت بورس اوراق بهادار تهران در راستای تاثیرگذاری و ارتقای حداکثری متغیرهای کلان اقتصادی، اقدام به بررسی و طراحی سازوکار فروش تعهدی کرده است.
وی در ادامه افزود: به این ترتیب سازوکارهای اجرایی شدن این ابزار جدید در شرکت بورس طراحی و آماده شده و زیرساخت‌های نهایی نیز درحال تکمیل است. به‌این ترتیب قرار است تا یک ماه آینده فروش تعهدی به بازار سرمایه وارد شود و تا این زمان تمامی بسترهای موردنیاز نیز نهایی شده است. نظری در پاسخ به این سوال که آیا مشخص است سهام چه شرکت‌هایی در این فرآیند قرار خواهند گرفت و به عبارت دقیق‌تر فروش تعهدی در چه نمادهایی تعریف خواهد شد، گفت: هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست که چه نمادهایی در طرح فروش تعهدی هستند ولی سعی شده تنوع صنایع در این ابزار لحاظ شده و در نظر گرفته شود.
جزئیات بیشتر از ابزار جدید
نظری در ادامه به تشریح جزئیات بیشتر از این ابزار پرداخت و گفت: فروش تعهدی در دنیا که با عنوان فروش استقراضی (Short Selling) شناخته می‌شود، روشی است که در آن فروشنده مطابق با قرارداد فروش تعهدی، به وکالت از مالک اوراق بهادار نسبت به فروش اوراق بهادار در بورس اقدام میکند. وی در ادامه افزود: در مدل متعارف جهانی، رابطه بین فروشنده و مالک اوراق بهادار به شکل استقراض تعریف می‌شود؛ به‌طوری‌که فروشنده با قرض کردن اوراق بهادار از مالک و پرداخت بهره از پیش تعیین شده، به فروش اوراق بهادار در بازار اقدام کرده و در هر زمان حسب درخواست مالک یا به تشخیص خود نسبت به بازخرید و عودت اوراق بهادار اقدام میکند.
به گفته نظری، سرمایه‌گذاران با پیش‌بینی کاهش قیمت اوراق بهادار در آینده و از طریق سازوکار فروش استقراضی، اقدام به استقراض اوراق بهادار و فروش آن در بازار می‌کنند به‌طوری‌که اگر قیمت اوراق بهادار مطابق انتظار سرمایه‌گذار کاهش یابد، سرمایه‌گذار با خرید مجدد اوراق بهادار مذکور به قیمت کمتر و تحویل آن به مالک (قرض دهنده) اولیه، از اختلاف قیمت خرید و فروش سود کسب میکند. از دیگر مزایای فروش استقراضی می‌توان به پوشش ریسک و افزایش نقد شوندگی بازار نیز اشاره کرد.
رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین بورس تهران در ادامه توضیح داد: فروش تعهدی تعریف شده در بورس تهران مبتنی بر قرارداد وکالت بوده و مالک (دارنده اوراق بهادار) مشخصات اوراق بهادار قابل‌فروش تعهدی را در سامانه‌ای تحت‌عنوان سامانه تامین که کارگزار در اختیار وی قرار داده است، ثبت میکند. نظری در ادامه افزود: متقاضیان نیز به‌واسطه کارگزار خود، از اوراق بهادار موجود جهت انجام معاملات فروش تعهدی آگاهی پیدا می‌کنند. ثبت مشخصات اوراق بهادار جهت فروش تعهدی در سامانه تامین توسط مالک اوراق بهادار و ثبت‌سفارش فروش تعهدی توسط متقاضی، به منزله قبول مفاد قرارداد فروش تعهدی است.
پوشش ریسک چگونه است؟
نظری در ادامه در پاسخ به این سوال که پوشش ریسک در این ابزار به چه صورت است؟ گفت: در راستای پوشش ریسک مربوط به تعهدات این دسته از معاملات، متقاضی موظف است وجه تضمین اولیه‌ای مطابق اطلاعیه بورس نزد کارگزار قرار دهد. وی در ادامه افزود: این میزان نقدینگی متناسب با تغییرات قیمت اوراق بهادار مبنای فروش تعهدی در پایان هر روز و به‌صورت روزانه تعدیل خواهد شد.
حق برداشت وجود ندارد
رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین بورس تهران با اشاره به اینکه وجه حاصل از فروش تعهدی اوراق متعلق به مالک بوده، اما حق برداشت مبلغ مذکور را ندارد، گفت: در واقع مالک تنهامی‌تواند این مبلغ را به نفع خود سرمایه‌گذاری کند. نظری در ادامه توضیح داد: براساس دستورالعمل «معاملات فروش تعهدی در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران» که در خردادماه سال‌جاری تصویب شد، دو گزینه سپرده بانکی و ETFهای بادرآمد ثابت، جهت سرمایه‌گذاری وجوه حاصل از فروش تعهدی مجاز شمرده شدند. به گفته نظری، به منظور افزایش جذابیت معاملات فروش تعهدی، مطابق دستورالعمل مربوطه، مالک می‌تواند مبلغی را در قالب نرخ تشویقی به متقاضی فروش استقراضی پرداخت کند. نرخ تشویقی درصدی از مبلغ حاصل از فروش تعهدی است.
وی در پاسخ به این سوال که بازخرید این اوراق به چه صورت است، گفت: بنابر مکانیزم طراحی شده، در صورت درخواست مالک یا بنابر تمایل متقاضی، تا سررسید امکان بازخرید اوراق و عودت آن به مالک وجود دارد. نظری در ادامه توضیح داد: بازخرید اوراق (به منظور تحویل به مالک)، به نام خود مالک و توسط متقاضی انجام می‌شود. منابع لازم جهت تامین خرید مذکور ابتدا از محل وجوه حاصل از فروش تعهدی اوراق تامین شده و در صورت عدم کفایت، از حساب وجه تضمین متقاضی، برداشت صورت می‌گیرد. چنانچه بازهم مبلغ مذکور کافی نباشد، متقاضی موظف است نسبت به تامین مابقی آن اقدام کند.
وجود سررسید
رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین بورس تهران به وجود سررسید در فروش تعهدی اشاره کرد و گفت: برخلاف مدل متعارف فروش استقراضی که بدون سررسید است، در روش فروش تعهدی، یک سررسید مشخص، تعیین و در مشخصات قرارداد توسط بورس اعلام می‌شود. به گفته نظری، سررسید تعیین‌شده به‌صورت تعداد روزهای تقویمی یا معاملاتی تعریف می‌شود. وی در ادامه با اشاره به اینکه نکته مهم دیگر مربوط به سررسید قرارداد است گفت که در سررسید باید تمامی قراردادهای مربوطه تسویه نهایی شوند.
مطابق دستورالعمل و براساس زمان‌بندی تسویه نهایی اعلامی در مشخصات قرارداد، ابتدا به متقاضی اجازه خرید اوراق بهادار موضوع قرارداد داده می‌شود و در صورت عدم اجرای تعهدات، کارگزار متقاضی ملزم به خرید اوراق به نام مالک است، لذا نقش کارگزاران در زمان تسویه نهایی قرارداد فروش تعهدی بسیار حائز اهمیت است.
