براساس گزارش تحقیق و توسعه بررسی شد
ابزار بهینه‌سازی ریسک و سود در بورس تهران
همگام با توسعه بازارهای مالی در دنیا و ورود ابزارهای مشتقه، نیاز به به‌کارگیری انواع جدیدی از ابزارها و روش‌های سرمایه‌گذاری مشاهده می‌شود. این تحولات سنجه‌های نوینی برای ارزیابی و سازوکارهای جدیدی برای سرمایه‌گذاری و بهره‌مندی از ابزارهای مالی نوین طلب می‌کند. در این راستا شاخصهای اهرمی، معکوس، کنترل ریسک و قراردادهای آتی، بخشی از نماگرهای نوین و روش‌های جدید سرمایه‌گذاری را به نمایش گذاشته‌اند که متاسفانه جای خالی آنها در بازار سرمایه ایران به خوبی نمایان است.
در این میان واحد تحقیق و توسعه شرکت بورس در پژوهشی به قلم آرمین صادقی‌عدل به بررسی شاخصهای مزبور (اهرمی، معکوس، قرارداد آتی و کنترل ریسک) پرداخته و در نهایت پیشنهادهایی برای توسعه بورس اوراق بهادار تهران ارائه داده است. در این گزارش به این موضوع تاکید شده که شاخصهای اهرمی بازدهی سرمایه‌گذاران مقادیر متفاوتی از اهرم را به نمایش می‌گذارند و شاخصهای قراردادهای آتی میزان بازدهی سرمایه‌گذاران در این قراردادها را نشان می‌دهد. این شاخص‌ها می‌توانند مبنای تشکیل صندوق‌های شاخصی نوینی در بازار سرمایه ایران باشند و گوناگونی صندوق‌های سرمایه‌گذاری در کشور را بیفزایند.
کارکرد ۲گانه شاخص‌ها
شاخص‌ها جزئی جدانشدنی از بازارهای سرمایه در کل دنیا هستند. بورسی وجود ندارد که به چند شاخص آراسته نشده باشد. شاخص‌ها از بدو تولدشان در سال ۱۹۸۸ میلادی که توسط چارلز هنری داو و با خلق شاخص میانگین صنعتی داوجونز رخ داد، کارکردی دو گانه داشته‌اند. نخستین کارکرد شاخصهای بازار سرمایه که برای ما ایرانیان نیز شناخته‌شده‌تر و البته پذیرفتنی‌تر است، کارکرد آنها به‌عنوان یک نماگر بازار است. شاخص‌ها به‌عنوان نماگر، نشان‌دهنده رخدادهای بازار هستند و فراز و فرود قیمت‌ها (بازدهی) را به اطلاع سرمایه‌گذاران می‌رسانند. با این کارکرد شاخص‌ها، اوراق بهادار را براساس بخش، صنعت، اندازه، نوع و... تقسیم می‌کنند و روند هریک را با دقت سنجیده و به علاقه‌مندان بازار اعلام می‌کنند.
کارکرد دوم شاخص‌ها که مهم‌تر، جدی‌تر و برای ما ایرانیان ناآشناتر است، استفاده از آنها به‌عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری است. این رویکرد جایگاه شاخص‌ها را بالاتر می‌برد و البته حساسیت نسبت به آنها را دو چندان می‌کند. در این جایگاه شاخص نه‌تنها یک نشانگر بلکه یک مشاور است که سرمایه‌گذاران را نسبت به رویکردهای متفاوت سرمایه‌گذاری آگاه می‌کند و پرتفوی مناسب برای سرمایه‌گذاری در رویکرد مطلوب آنان را در اختیارشان قرار می‌دهد. با چنین رویکردی است که انبوهی از صندوق‌های شاخصی در بازارهای سرمایه پیشرفته خودنمایی می‌کنند و تعداد شاخصهای موسسات شاخص‌ساز روزبه‌روز افزایش مییابد. با اتکا به این کارکرد است که موسسه بزرگی همچون استاندارد اندپورز چندین هزار شاخص را طراحی کرده و محاسبه می‌کند. شاخص‌هایی که ابزار سرمایه‌گذاری هستند و استراتژی‌های متفاوتی از خرید و فروش اوراق بهادار را پیش روی سرمایه‌گذاران قرار می‌دهند.
شاخصهای بورس ایران
بازار سرمایه ایران نیز دیرزمانی است که عملکرد خود را با شاخص‌هایش به نمایش می‌گذارد. شاخصهای هموزن که با دو روش قیمتی و درآمد کل محاسبه می‌شوند، جدیدترین شاخص‌هایی هستند که در سال ۱۳۹۳ قدم به بازار سرمایه ایران گذاشته‌اند. همچنین صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک و صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله شاخصی نیز به منظور ردگیری شاخص کل ارزش وزنی و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بورس اوراق بهادار تهران و قابلیت سرمایه‌گذاری در شاخص راه‌اندازی شده‌اند. محاسبه شاخص‌ها با روش میانگین وزنی که براساس الگوی لاسپیرز پایه‌گذاری شده، رایج‌ترین شیوه محاسبه شاخص است. این روش در میان بورس‌ها و موسسات شاخص‌ساز با شیوه تقریبا مشابهی انجام می‌شود. به‌طور کلی شاخصهای ارزش‌وزنی از تقسیم ارزش بازار در هر لحظه بر ارزش بازار در تاریخ مبدأ و ضرب در عدد مبنا به‌دست می‌آیند. در این روش محاسبه شاخص که می‌تواند ابتدایی‌ترین روش محاسبه آن نیز لقب گیرد، تغییرات شاخص برابر با تغییرات ارزش بازار خواهد بود؛ جز در شرایطی که اقدامات شرکتی، همچون افزایش سرمایه و پرداخت سود نقدی یا ورود و خروج شرکت به بازار رخ دهد. در چنین شرایطی پایه شاخص به‌گونه‌ای تعدیل می‌شود که اقدامات یادشده تاثیری بر مقدار شاخص نداشته باشند.
شاخصهای اهرمی چیست؟
شاخصهای اهرمی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که بازدهی سرمایه‌گذارانی که افزون بر منابع مالی خود با دریافت وام اقدام به سرمایه‌گذاری کرده باشند را به نمایش بگذارند. در این حالت فرض بر آن است که سرمایه‌گذار در پرتفوی مشخصی سرمایه‌گذاری کرده و به این منظور علاوه بر منابع مالی خود از وام دریافتی نیز استفاده کرده است.
پرتفوی سرمایه‌گذار در شاخصهای اهرمی سهام شامل پرتفوی شاخصی معین است. در این روش سرمایه‌گذار با دریافت وام اقدام به سرمایه‌گذاری در شاخصی معین می‌کند. این کار از طریق خرید واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق‌های شاخصی یا تشکیل پرتفویی همچون پرتفوی شاخص امکان‌پذیر است. به این ترتیب برای محاسبه شاخص اهرمی سهام ابتدا باید بازدهی شاخص موضوع سرمایه‌گذاری محاسبه شود و سپس به میزان اهرم به‌کار رفته افزایش یابد. در شاخصهای اهرمی بازدهی سرمایه‌گذار از دو بخش تشکیل شده است؛ در بخش اول بازدهی ناشی از تغییرات کل دارایی تحت تملک (با استفاده از منابع خود سرمایه‌گذار و وام) و در بخش دوم هزینه‌های ناشی از دریافت وام قرار دارد. از سوی دیگر شاخصهای اهرمی به‌طور روزانه بازبینی می‌شوند. این امر تاثیر بسیار مهمی بر عملکرد شاخص دارد و توجه به آن برای سرمایه‌گذاران بسیار جدی و ضروری است. از این رو صندوق‌های قابل معامله‌ای هم که شاخص اهرمی را ردگیری می‌کنند، باید هر روز پرتفوی خود را بازبینی کنند. سرمایه‌گذاران در این صندوق‌ها هم باید از ماهیت سرمایه‌گذاری در این ابزارهای سرمایه‌گذاری آگاه باشند. از این رو صندوق‌های قابل معامله اهرمی معمولا به‌عنوان ابزار سرمایه‌گذاری کوتاه مدت (حتی یک روزه) موردتوجه و استفاده قرار می‌گیرند.
نگاهی به عملکرد شاخصهای معکوس
شاخصهای معکوس بازدهی سرمایه‌گذاری را به نمایش می‌گذارند که اقدام به فروش استقراضی شاخص کرده باشد. سرمایه‌گذاری که اقدام به فروش استقراضی کرده، بازدهی عکس بازدهی دارایی پایه به‌دست می‌آورد. همچنین فروشنده استقراضی باید سود مشخصی به دارنده دارایی پایه بپردازد. از طرف دیگر در بورس‌های پیشرفته بهره حساب تضمین و همچنین بهره منابع حاصل از فروش دارایی پایه به فروشنده استقراضی تعلق می‌گیرد. بنابراین برای محاسبه شاخصهای معکوس، ابتدا بازدهی شاخص پایه، عکس می‌شود و سپس نرخ سود قرض‌دهی منابع حاصل از فروش سهام موجود در پرتفوی شاخص و همچنین وجوه تضمین به محاسبات اضافه می‌شود. البته در این محاسبات نرخ قرض‌گیری سهام در فرآیند فروش استقراضی در نظر گرفته نمی‌شود که می‌تواند به‌دلیل تفاوت این نرخ میان سهام و شاخصهای مختلف و البته تغییرات سریع آن در طول زمان باشد. شاخصهای معکوس نیز همچون شاخصهای اهرمی به‌طور روزانه بازبینی می‌شوند. بنابراین در این گونه شاخص‌ها هم دستیابی به بازدهی معکوس شاخص در بازه‌های زمانی روزانه موردنظر است که با بازدهی معکوس شاخص در دوره‌های زمانی هفتگی، ماهانه یا سالانه متفاوت است.
تنوع شاخص قراردادهای آتی سهم
قراردادهای آتی که طیف متنوعی از دارایی‌های پایه را پوشش می‌دهند، ابزاری جذاب و البته هیجان‌انگیز برای سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه هستند. موسسات شاخص‌سازی همچون استاندارد‌اند پورز برای سنجش عملکرد این قراردادها، شاخص‌هایی طراحی کرده و منتشر می‌کنند. این شاخص‌ها عملکرد قراردادهای آتی سهم با نزدیک‌ترین سررسید را به نمایش می‌گذارند. شاخصهای یادشده با روش‌های بدون اهرم، اهرمی و معکوس و همچنین درآمد مازاد و درآمد کل محاسبه و منتشر می‌شوند. شاخصهای قراردادهای آتی سهم بازدهی مربوط به قراردادهای با نزدیک‌ترین سررسید را نشان می‌دهند و با نزدیک شدن به سررسید این قراردادها به جایگزینی قراردادهای با سررسید بعدی می‌پردازند. این روش در فرآیند محاسبه شاخصهای یادشده، غلتاندن قراردادهای آتی نامیده می‌شود. موسسه استاندارد‌اند پورز غلتاندن قراردادها را هر سه ماه یک بار و پنج روز کاری مانده به سررسید شدن قرارداد آتی انجام می‌دهد. شاخص قرارداد آتی با روش درآمد مازاد و درآمد کل محاسبه می‌شود. در روش درآمد مازاد تنها بازدهی ناشی از تغییرات قیمت قرارداد آتی مورد توجه قرار می‌گیرد و در روش درآمد کل بازدهی ناشی از سود وجه تضمین نیز در محاسبات لحاظ می‌شود.
شاخص اهرمی در قراردادهای آتی سهم
شاخص قرارداد آتی سهم به‌صورت اهرمی و معکوس نیز محاسبه می‌شود. شاخص اهرمی قرارداد آتی نشان‌دهنده بازدهی سرمایه‌گذاری است که به‌صورت اهرمی اقدام به خرید قرارداد آتی سهم کرده است. شاخص معکوس قرارداد نیز بازدهی سرمایه‌گذاری را نشان می‌دهد که اقدام به فروش قرارداد آتی کرده است. قراردادهای معکوس می‌توانند اهرمی هم باشند و در این صورت بازدهی سرمایه‌گذاری که به‌صورت اهرمی در موقعیت فروش قرارداد آتی قرار گرفته است را نشان می‌دهد.
کارکرد شاخصهای کنترل ریسک
موسسات شاخص‌ساز برای ردگیری شاخصهای مشخص با کنترل مقادیر نوسانات از پیش تعیین‌شده، اقدام به طراحی و راه‌اندازی شاخصهای کنترل ریسک کرده‌اند.
شاخصهای کنترل ریسک از عامل اهرمی برخوردارند که متناسب با نوسانات تحقق‌یافته تاریخی تغییر می‌کند. اگر نوسان تحقق‌یافته از سطح نوسان هدف بیشتر شود، عامل اهرمی کمتر از یک تعیین می‌شود و اگر نوسان تحقق‌یافته از این سطح کمتر باشد، عامل اهرمی می‌تواند به مقداری بیش از یک افزایش یابد. البته شاخصهای کنترل ریسک سقف مشخصی برای عامل اهرمی دارند که این سقف به‌طور معمول برابر با «یک» است. به بیان دیگر اگر میزان نوسان تحقق‌یافته تاریخی شاخص از میزان تعیین‌شده بیشتر شود، با کاهش عامل اهرمی به کمتر از یک، بخشی از پرتفوی به اوراق بهادار با درآمد ثابت اختصاص خواهد یافت. در صورتی که نوسان شاخص از میزان تعیین‌شده کمتر شود، عامل اهرمی به یک یا بیشتر از یک افزایش مییابد و در این حالت یا تمام دارایی را پرتفوی شاخص تشکیل می‌دهد یا با دریافت وام، بیشتر از منابع موجود نیز در پرتفوی شاخص سرمایه‌گذاری خواهد شد. در این میان بازدهی شاخص کنترل ریسک از دو بخش تامین می‌شود؛ بازدهی به‌دست آمده از پرتفوی شاخص و افزوده شدن سود دریافت‌شده ناشی از سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت یا کاستن هزینه ناشی از دریافت وام در صورت وجود عامل اهرم بالاتر از یک. در این شاخص‌ها اگر عامل اهرم بیش از یک باشد، شاخص حالت اهرمی خواهد گرفت و اگر این عامل کمتر از یک باشد، شاخص در حالت نااهرمی قرار خواهد داشت. عامل اهرمی به‌صورت دوره‌ای (روزانه، هفتگی، ماهانه)، براساس جدول زمانی معین یا هر زمان نوسان از مقدار مشخصی بیشتر یا کمتر شد، بازنگری می‌شود.
دستیابی به سودی بهینه با کنترل ریسک
در مجموع باید عنوان کرد شاخصهای اهرمی، معکوس، کنترل ریسک و قراردادهای آتی، بخشی از نماگرهای نوین و روش‌های جدید سرمایه‌گذاری را به نمایش می‌گذارند. سرمایه‌گذاران می‌توانند با تمرکز بر شاخص‌هایی همچون شاخص کنترل ریسک به توازن بهینه میان ترکیب سهام و اوراق بهادار با درآمد ثابت دست یابند. شاخصهای اهرمی بازدهی سرمایه‌گذاران با مقادیر متفاوتی از اهرم را به نمایش می‌گذارند و شاخصهای قراردادهای آتی میزان بازدهی سرمایه‌گذاران در این قراردادها را نشان می‌دهد.
