واحد تحقیق و توسعه شرکت بورس بررسی کرد
جعبه ابزار پوشش ریسک در بازار سهام
بورس‌های اوراق بهادار برای جذب سرمایه‌گذاران بیشتر و امکان تنوع‌سازی در پرتفوی سرمایه‌گذاری معامله‌گران، اقدام به راه‌اندازی انواع ابزارهای مشتق کرده‌اند. ابزارهای مشتق به ابزارهایی گفته می‌شود که مبتنی بر یک دارایی پایه همچون سهام، شاخص سهام، ارز و کالا منتشر شده و به دارنده آن، اختیار یا تعهد خرید/ فروش دارایی پایه را در زمان مشخصی در آینده می‌دهد. ابزارهای مشتق زیادی در بازارهای اوراق بهادار معامله می‌شوند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به قراردادهای آتی، اختیار معامله و سوآپ اشاره کرد. رشد بازارهای مالی طی سال‌های اخیر موجب شده است تا دارایی‌های مختلفی به‌عنوان دارایی پایه ابزارهای مشتق در نظر گرفته شوند. از جمله دارایی‌های پایه که در سال‌های اخیر مورد توجه برخی از بورس‌های معتبر دنیا همچون بورس‌های شیکاگو، یورکس، ژاپن، استرالیا و هنگ‌کنگ قرار گرفته، نوسان (Volatility) یک دارایی است که انواع ابزارهای مشتق (از جمله قراردادهای آتی، اختیار معامله و سوآپ) مبتنی بر آن منتشر شده‌اند. روال کار در ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان به این صورت است که بورس‌های اوراق بهادار مقدار نوسان یک دارایی همچون سهام یا شاخص‌های سهام بورس را محاسبه کرده، سپس با تعریف ابزارهای مشتق همچون قراردادهای آتی و اختیار معامله مبتنی بر نوسان، امکان معامله این ابزارها را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند.
مزایای ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان
از آنجا که درگذشته، امکان معامله نوسان در بازارهای اوراق بهادار وجود نداشت، بنابراین سرمایه‌گذاران از روش‌های مختلفی برای پوشش ریسک نوسانات استفاده می‌کردند. یکی از روش‌های مورد استفاده، اتخاذ یک موقعیت دلتای پوششی برای معامله نوسان بود. دلتای پوششی نوعی استراتژی اختیار معامله است که هدف از اتخاذ این استراتژی، کاهش یا پوشش ریسک تغییرات قیمت دارایی پایه است. در این استراتژی سرمایه‌گذار همزمان اقدام به خرید قراردادهای اختیار معامله و فروش سهم پایه می‌کند یا بالعکس. با راه‌اندازی معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاران برای پوشش ریسک نوسانات دیگر نیازی به استفاده از روش‌هایی مانند اتخاذ استراتژی دلتای پوششی ندارند. از آنجا که معاملات مشتقات نوسان باعث می‌شود که سرمایه‌گذار به‌طور مستقیم در معرض نوسان دارایی پایه قرار گیرد، بنابراین سرمایه‌گذاران می‌توانند از این ابزار به منظور پوشش ریسک نوسان استفاده کنند. نوسان اغلب همبستگی منفی با سهام یا شاخص دارد که این امر باعث می‌شود بسیاری از مدیران، بخشی از پرتفوی خود را به معاملات در نوسان تخصیص دهند. پوشش ریسک نوسان به‌عنوان یک استراتژی تنوع‌سازی به شمار می‌رود که مدیران و سرمایه‌گذاران می‌توانند با ورود به معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان، به این استراتژی دست یابند. همچنین در طول ریزش بازار که نوسانات به‌طورکلی در حال افزایش هستند، استفاده از مشتقات نوسان می‌تواند ابزاری قدرتمند برای پوشش ریسک بوده و میزان زیان ناشی از سقوط بازار را کاهش دهد. از دیگر کارکردهای معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان، ایجاد موقعیت سفته‌بازی است. همان‌طور که در بالا گفته شد، معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان باعث می‌شود سرمایه‌گذار به‌طور مستقیم در معرض نوسان دارایی پایه قرار گیرد. بنابراین اگر سرمایه‌گذاران بر این باور باشند که سطح فعلی شاخص نوسان صحیح نبوده یا انتظار افزایش یا کاهش در شاخص نوسان در آینده وجود دارد، می‌توانند با خرید و فروش مشتقات نوسان، سود کسب کنند.
سازوکار معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان
ابزارهای مشتق که مبتنی بر نوسان منتشر می‌شوند در بورس‌های اوراق بهادار به‌عنوان مشتقات نوسان (Volatility Derivatives) شناخته می‌شوند. در بورس‌های اوراق بهادار، نوسان دارایی‌های مختلفی قابل محاسبه است اما اکثر مشتقات نوسان، مبتنی بر نوسان شاخص اصلی هر بورس تعریف می‌شوند. به‌عنوان مثال، در بورس شیکاگو، قراردادهای آتی و اختیار معامله شاخص نوسان معامله می‌شوند که این قراردادها مبتنی بر نوسان دارایی‌هایی همچون سهام شرکت‌ها، شاخص‌های سهام، نرخ‌بهره، ارز و صندوق‌های قابل‌معامله در بورس تعریف شده‌اند. در بورس‌های استرالیا، هند، ژاپن و هنگ‌کنگ، فقط قراردادهای آتی شاخص نوسان قابل معامله هستند که این قراردادها تنها مبتنی بر نوسان شاخص اصلی هر یک از بورس‌ها تعریف شده‌اند. از دیگر ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان می‌تواند به قراردادهای سوآپ اشاره کرد که در بازارهای خارج از بورس معامله می‌شوند و در سال‌های اخیر، به‌عنوان دسته‌ای مهم از مشتقات نوسان، مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار گرفته‌اند.
بازدهی مشتقات نوسان به اندازه نوسان دارایی پایه وابسته است، بنابراین در معاملات این ابزارها، سرمایه‌گذارانی که انتظار افزایش نوسان دارایی پایه را داشته باشند در موقعیت خرید و سرمایه‌گذارانی که انتظار کاهش نوسان دارایی پایه را داشته باشند در موقعیت فروش این ابزار قرار می‌گیرند و با توجه به تغییرات نوسان دارایی پایه متحمل سود یا زیان می‌شوند. لازم به ذکر است که تسویه تمام ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان به‌صورت نقدی انجام می‌شود. در برخی از بورس‌های اوراق بهادار از جمله بورس ژاپن و هنگ‌کنگ برای نقدشوندگی بیشتر ابزارهای مشتق مبتنی بر شاخص نوسان از سیستم بازارگردانی استفاده می‌شود.
از آنجا که مقدار نوسان یا شاخص نوسان برحسب درصد بیان شده و ارزش پولی ندارد، بنابراین بورس‌های اوراق بهادار برای به‌دست آوردن ارزش قراردادهای مشتق مبتنی بر نوسان و فراهم کردن امکان معامله این قراردادها و قابلیت تسویه نقدی بین خریدار و فروشنده، از پارامتری با عنوان ضریب قرارداد استفاده می‌کنند که این ضریب می‌تواند از بورسی به بورس دیگر متفاوت باشد. به‌عنوان مثال، ۲ درصد تغییر در شاخص نوسان بورس شیکاگو منجر به سود و زیان ۲ هزار دلاری برای خریدار قرارداد آتی شاخص نوسان می‌شود چراکه ضریب قرارداد آتی شاخص نوسان در بورس شیکاگو برابر هزار دلار به ازای هر واحد از شاخص پایه است.
یکی از مباحث مهم در معاملات ابزارهای مشتق، سازوکار مدیریت ریسک معاملات این ابزارها است. سازوکار مدیریت ریسک ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان مشابه سایر ابزارهای مشتق استاندارد است. به‌عنوان مثال، از آنجا که خریدار و فروشنده قراردادهای آتی شاخص نوسان همچون سایر قرادادهای آتی استاندارد، در سررسید متعهد به تسویه قرارداد هستند، بنابراین هم خریدار و هم فروشنده ملزم به پرداخت وجه‌تضمین هستند. همچنین در معاملات قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان و واریانس همانند سایر قراردادهای اختیار معامله، دارنده اختیار معامله دارای حق بوده و هیچ تعهدی به اجرای معامله ندارد و بنابراین الزامی به پراخت وجه‌تضمین ندارد. اما فروشندگان اختیار معامله ملزم به پرداخت وجه‌تضمین هستند چراکه در صورت اعمال اختیار معامله در سررسید، ملزم به رعایت تعهدات خود در مقابل خریدار اختیار معامله هستند. انواع ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان در ادامه به‌طور خلاصه بررسی می‌شوند.جزئیات سازوکار و محاسبه بازدهی انواع این (ابزار در سایت http:/ / new.tse.ir در بخش تحقیق و توسعه در پژوهشی با عنوان «بررسی سازوکار معاملات ابزارهای مشتق مبتنی بر نوسان در بازارهای اوراق بهادار» قابل دسترسی است.)
۱- قراردادهای آتی مبتنی بر نوسان
یکی از ابزارهای مشتق که در بورس‌های معتبر دنیا مبتنی بر نوسان منتشر می‌شود قرارداد آتی است. در بورس‌های اوراق بهادار دو نوع قرارداد آتی مبتنی بر نوسان وجود دارد که شامل قراردادهای آتی شاخص نوسان (VIX Futures) و قراردادهای آتی واریانس (Variance Futures) هستند.
قرارداد آتی شاخص نوسان: قرارداد آتی شاخص نوسان یک قرارداد آتی استاندارد است که دارایی پایه آن نوسان ضمنی یک دارایی همچون سهام شرکت‌ها، شاخص، ارز و... است. به‌عنوان مثال، در بورس شیکاگو بیشتر قراردادهای آتی شاخص نوسان مبتنی بر نوسان ضمنی ۳۰ روزه شاخص اس‌اندپی ۵۰۰ منتشر می‌شوند، اما امکان معامله قراردادهای آتی شاخص نوسان مبتنی بر نوسان ضمنی سهام شرکت‌ها، ارز، صندوق‌های قابل‌معامله در بورس و سایر اوراق بهادار نیز وجود دارد. قراردادهای آتی شاخص نوسان تنها به‌صورت نقدی تسویه می‌شوند، به این معنی که مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای (بازاری) یا تحقق‌یافته و سطح قیمت توافقی شاخص نوسان به‌صورت نقدی بین خریدار و فروشنده تسویه می‌شود. اگر نوسان ضمنی لحظه‌ای دارایی بیشتر از نوسان توافقی باشد، خریدار قرارداد آتی سود کرده و مابه‌التفاوت ذکر شده را به دست می‌آورد، اما در صورتی که نوسان ضمنی لحظه‌ای دارایی کمتر از نوسان توافقی باشد خریدار متعهد به پرداخت مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و توافقی شاخص نوسان به فروشنده می‌شود.
قرارداد آتی واریانس: قراردادهای آتی می‌توانند مبتنی بر واریانس بازده قیمت دارایی پایه نیز منتشر شوند. در حال حاضر، قراردادهای آتی واریانس تنها در بورس یورکس و مبتنی بر واریانس شاخص بورس یورکس ۵۰ قابل‌معامله است و تحت عنوان قرارداد آتی واریانس شاخص بورس یورکس ۵۰ معامله می‌شوند.
۲- قراردادهای اختیار معامله مبتنی بر نوسان
قراردادهای اختیار معامله مبتنی بر نوسان از دیگر مشتقات نوسان هستند که در برخی از بورس‌های اوراق بهادار امکان معامله آنها وجود دارد. همانند قراردادهای آتی، دو نوع قرارداد اختیار معامله مبتنی بر نوسان وجود دارد که شامل قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان (VIX Options) و قراردادهای اختیار معامله واریانس (Variance Options) هستند.
قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان: به قرارداد اختیار معامله‌ای گفته می‌شود که دارایی پایه آن شاخص نوسان قیمت یک دارایی است. قرارداد اختیار معامله شاخص نوسان برای اولین بار در فوریه سال ۲۰۰۶ میلادی توسط هیات اختیار معامله بورس شیکاگو و مبتنی بر نوسان شاخص اس‌اندپی ۵۰۰ معرفی شد. مانند قراردادهای آتی شاخص نوسان، قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان نیز تنها قابلیت تسویه نقدی داشته و بورس‌های اوراق بهادار برای به‌دست آوردن ارزش قرارداد اختیار معامله شاخص نوسان از پارامتری با عنوان ضریب قرارداد استفاده می‌کنند. به‌عنوان مثال، ضریب قرارداد اختیار معامله شاخص نوسان در بورس شیکاگو برابر ۱۰۰ دلار است.
قراردادهای اختیار معامله شاخص نوسان از منظر سبک اعمال از نوع قراردادهای اروپایی هستند و فقط در سررسید قابلیت اعمال دارند و به دارنده آن، این حق را می‌دهند که اگر در سررسید، نوسان ضمنی لحظه‌ای بیشتر از نوسان توافقی باشد اختیار خرید خود را به اجرا گذاشته و مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی شاخص نوسان را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت کند و فروشنده نیز متعهد به تسویه نقدی این قرارداد است. همچنین دارنده اختیار فروش شاخص نوسان این حق را دارد که اگر در سررسید، نوسان ضمنی لحظه‌ای کمتر از نوسان توافقی باشد اختیار فروش خود را به اجرا گذاشته و مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی شاخص نوسان را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت کند و فروشنده نیز متعهد به تسویه نقدی این قرارداد است.
قرارداد اختیار معامله واریانس: به قرارداد اختیار معامله‌ای گفته می‌شود که دارایی پایه آن واریانس بازده قیمت یک دارایی است. در این نوع قراردادها، دارنده اختیار خرید زمانی سود می‌کند که واریانس لحظه‌ای (واریانس تحقق‌یافته) افزایش یابد و بالاتر از واریانس توافقی قرار گیرد. قرارداد اختیار خرید واریانس به دارنده آن، این حق را می‌دهد که اگر در سررسید، واریانس لحظه‌ای (واریانس تحقق‌یافته) بیشتر از واریانس توافقی باشد اختیار خرید خود را به اجرا گذاشته و مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی واریانس را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت کند. دارنده اختیار فروش نیز زمانی سود کسب می‌کند که واریانس تحقق‌یافته کاهش یافته و پایین‌تر از واریانس توافقی قرار گیرد که در این صورت مابه‌التفاوت بین سطح قیمت لحظه‌ای و سطح قیمت توافقی واریانس را به‌صورت نقدی از فروشنده دریافت می‌کند.
۳. قراردادهای سوآپ مبتنی بر نوسان
یکی دیگر از ابزارهای مشتقه که امکان انتشار آن مبتنی بر نوسان وجود دارد قرارداد سوآپ است. قرارداد سوآپ یک توافق بین دو طرف برای تبادل نقدینگی در آینده است. طی این توافق، خریدار سوآپ مبلغ ثابتی به فروشنده سوآپ پرداخت می‌کند و فروشنده نیز تعهد می‌کند تا مبلغ شناوری را که وابسته به دارایی پایه است به خریدار سوآپ بپردازد. سرمایه‌گذارانی که به دنبال پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمت هستند و سایر مشارکت‌کنندگان بازار که به واسطه حرفه خود از این فرصت‌ها با قبول ریسک استفاده می‌کنند، می‌توانند در موضع خریدار یا فروشنده سوآپ قرار گیرند.
قراردادهای سوآپ در بازارهای خارج از بورس معامله می‌شوند و همانند قراردادهای آتی و اختیار معامله می‌توانند مبتنی بر دارایی‌های پایه مختلف منتشر شوند که قراردادهای سوآپ نرخ بهره و سوآپ ارز از معروف‌ترین آنها هستند. در سال‌های اخیر، قراردادهای سوآپ مبتنی بر نوسان به‌عنوان دسته‌ای مهم از مشتقات نوسان، مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار گرفته‌اند. انواع مختلفی از قراردادهای سوآپ مبتنی بر نوسان وجود دارند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به سوآپ واریانس (Variance Swap) و سوآپ نوسان (Volatility Swap) اشاره کرد.
ارسال نظر