حمیدرضا مهرآور

کارشناس بازار سرمایه

اگرچه تاریخ فعالیت بازار سهام کشور به قدمت بورس‌های بزرگ دنیا نیست اما نیم قرن از فعالیت این بازار می‌گذرد، از این‌رو می‌توان گفت که این بازار دیگر نوظهور و نوپا نیست. در طول این ۵۰ سال، دانش سهامداران تغییرات محسوسی داشته و نهادهای بسیار تخصصی در دل بازار سرمایه شکل گرفته است. خوشبختانه مسیر ورود محققان دانشگاه‌ها و تحصیل‌کرده‌های مالی به این بازار مرتفع شده و حتی بسیاری از استادان مطرح، خود صاحب‌منصب در ارکان و نهادهای این بازار هستند. در چنین شرایطی شیوه معاملات سنتی خرید و فروش در این بازار دیگر پاسخگوی نیازهای سرمایه‌گذاران نخواهد بود. در شرایط فعلی معاملات بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران تنها به شیوه قدیمی خرید سهام و نگهداری آن است و نیاز به تغییرات بنیادی احساس می‌شود.

زمانی که بازار سرمایه در شرایط رکودی و ریزش قیمت‌ها قرار می‌گیرد، این نقیصه یک‌طرفه بودن بازار بیشتر به چشم می‌آید. در چنین شرایطی انتظار می‌رود ابزارهای نوین مالی در این بازار به شکل گسترده‌تری مورد استفاده قرار گیرند. یکی از مهم‌ترین مزایای ورود ابزار نوین مالی عمق بخشیدن به بازار خواهد بود؛ امکان پوشش ریسک برای سرمایه‌گذاران محافظه کارتر، نزدیک شدن به بازارهای بین‌المللی، استفاده از ویژگی اهرمی بودن نیز از دیگر مزیت‌های استفاده از این ابزارها به‌شمار می‌رود. البته در حال‌حاضر ابزارهایی نظیر اختیار معامله، معاملات آتی، معاملات سلف،‌ گواهی‌های سپرده‌های کالایی و... در بورس‌های مختلف کشور وجود دارد. با این حال نیاز است هم این ابزارها توسعه یابند و هم ابزارهای دیگری به آنها افزوده شود. برخی ابزارهایی که می‌تواند منجر به رشد بازار شود یا لزوم توسعه آن احساس می‌شود، به شرح زیر است:

معاملات آتی و آپشن روی شاخص

شاخص‌های بورس در کشورمان تنها به‌عنوان یک نماگر و سنجش‌ عملکرد بازار، مورد‌استفاده قرار می‌گیرند اما در کشورهای توسعه‌یافته کاربرد وسیع‌تری دارند و به‌عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری نیز از آنها استفاده می‌‌شود. در حال‌حاضر برخی سرمایه‌گذاران بالقوه، توان پیش‌بینی کلیت بازار سرمایه را در خود می‌بینند اما نمی‌توانند سهام خاصی را برای خرید یا فروش انتخاب کنند، در چنین شرایطی یکی از بهترین ابزارهای معامله برای این افراد، امکان معامله روی شاخص است. در واقع معاملات روی شاخص‌ها، امکان استفاده از تحلیل‌های کلان اقتصادی به‌عنوان معیار تصمیم‌گیری خرید یا فروش، بدون تمرکز بر یک سهم خاص را در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهد. از راه‌اندازی معاملات روی آتی شاخص در دنیا ۳۵ سال می‌گذرد. تحقیقات انجام شده در معاملات شاخص نشان می‌دهد در بورس‌های پیشرفته این مدل معاملات نسبت به معاملات آتی سهام از استقبال بیشتری برخوردار است. خوشبختانه از دیدگاه فقهی نیز معاملات فوق با تغییرات جزئی- نظیر تبدیل به معاملات آتی سبد سهام- در کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار مصوب شده است. در واقع به این مدل معاملات امکان تحویل سهام نیز اضافه شده است. این ابزار معاملاتی روی برخی شاخص‌های بورس اوراق بهادار که قابلیت محاسبه شفاف‌تری دارند و سهام کمتری نیز در آن وجود دارد (نظیر شاخص ۳۰ شرکت بزرگ، یا شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر بورس اوراق بهادار تهران) قابلیت اجرایی شدن دارد. پس از راه‌اندازی معاملات آتی شاخص معاملات آپشن نیز روی شاخص‌ها قابلیت تعریف و بهره‌برداری دارد.

قراردادهای CFD

قراردادهای CFD(contract for difference) یا قرارداد مابه التفاوت، قراردادهایی هستند که بین «خریدار» و «فروشنده» منعقد شده و قیمت آن نیز بر اساس دارایی پایه تعیین می‌شود. شاخص، سهم یا قرارداد آتی کالا می‌توانند دارایی پایه این قراردادها باشند. در واقع قرارداد مابه التفاوت مانند یک کپی از دارایی پایه است. هدف اصلی این قراردادها، بهره‌گیری از نوسانات قیمت کالا یا سهام پایه بدون‌نیاز به تحویل واقعی آن و امکان معامله برای مشتریانی است که سپرده اندکی دارند. این مدل قرارداد شبیه به معاملات آتی یا Futures بوده است اما برخلاف آنها سررسید ندارند و می‌توانند تا مدت‌ها ادامه‌دار باشند. در دنیا معاملات این قرارداد‌ها در دهه سوم عمر خود قرار دارد و با توجه به اینکه نیاز به تحویل کالای پایه در آن وجود ندارد، در بورس‌های کالایی با استقبال زیادی روبه‌رو‌ شده است. البته این ابزار در معاملات بورس‌های اوراق بهادار نیز قابلیت تعریف و معامله را دارند، در واقع به جای پرداخت کل مبلغ سهام می‌توان از این مدل قرارداد استفاده کرد و از اهرم آن بهره‌مند شد.با توجه به اهرم ذاتی که این قراردادها در دل خود دارند، می‌توانند جایگزین قراردادهای اعتباری در کشور شوند و بسیاری از مشکلات فعلی قراردادهای اعتباری در بورس اوراق بهادار را برطرف کنند. این معاملات دسترسی سریع به بازارهای مالی متنوع را فراهم می‌کنند، ضمن اینکه موجب افزایش سود بالقوه به دلیل استفاده از اهرم می‌شوند. همچنین قراردادهای CFD موجب هزینه‌های پایین تراکنش و عدم وجود کارمزدهای پنهان می‌شوند و فرصت باز‌کردن معاملات خرید و همچنین معاملات فروش را بدون هیچ محدودیتی فراهم می‌کنند. این قرارداد هم در بخش مشتقه بورس‌های کالایی، هم برای بورس‌های اوراق بهادار کشور و هم روی شاخص‌های بورس قابل استفاده است.

فروش استقراضی

بسیاری از تحلیلگران دلیل رکود فعلی بازار سرمایه را نتیجه ساز و کار buy-and-hold-and-sell (خرید و نگهداری سهم و سپس فروش آن) در این بازار می‌دانند. بورس کشور زمانی که یک‌طرفه می‌شود، عملا نمی‌تواند پویایی خود را در دوران رکودی و ریزش قیمت‌ها حفظ کند، در نتیجه در بازار منفی یا کم عمق هم نهادهای درگیر در بازار نظیر کارگزاران با کاهش سودآوری مواجه می‌شوند و هم سهامدارانی که تازه شروع به فعالیت کرده‌اند.سهامدارانی که پس از یک معامله برای همیشه از بازار سرمایه خارج می‌شوند. یکی از راه‌حل‌های برطرف کردن این نقیصه دو طرفه کردن بازار است. معاملاتshort cell به دلیل اعطای قابلیت دو‌طرفه بودن می‌تواند مانع از تشکیل حباب قیمت، کشف تقلب و دستکاری در قیمت بازار سرمایه شود. همچنین این معاملات می‌تواند ارزش ذاتی شرکت‌ها و سهام‌ها را مشخص کندو مسوولیت افزایش نقدشوندگی و کارآیی در بازار را برعهده گیرد. در مجموع می‌توان گفت معاملات short cell به دلیل دوطرفه بودن از وقوع بحران در بازار جلوگیری می‌کند و در نهایت موجب کسب درآمد در هر شرایطی در بازار سرمایه می‌شود. در این مدل معاملات سهامدار حقیقی یا حقوقی که تمایلی به فروش سهام خود ندارد، سهامش را به‌صورت استقراضی می‌گیرد و بعد از آن، اوراق سهامی را که قرض کرده در بازار به فروش می‌رساند. در واقع فروشندگان استقراضی امیدوارند که از کاهش قیمت آن دارایی پس از فروش و تا قبل از خرید مجدد آن سود کنند. این مدل معامله قدمت بسیار زیادی دارد و ۳ قرن از ورود این ابزار به بازارهای بورس دنیا می‌گذرد. ورود این ابزار برای سهام پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران می‌تواند رونق در بازار را برای مدت طولانی حفظ کند.