معاملات برخط قراردادهای آتی
حسین پناهیان* بورس کالای ایران با هدف رشد و اعتلای اقتصاد ملی سعی دارد که بیش از پیش در جهت توسعه و گسترش فعالیت‌های محوله گام بردارد. اگر به بازارهای متشکل کالایی دنیا نگاهی بیندازیم، می‌بینیم آنها از این مرحله‌ای که بورس کالای ایران در آن به سر می‌برد، گذر کرده‌اند. به این معنی که بورس‌های کالایی دنیا بعد از شکل گرفتن و قوام یافتن بازار فیزیکی، یک مرحله به جلو حرکت کرده‌اند و به سراغ ابزارهای مالی رفته‌اند. شرکت بورس کالای ایران هم مبتنی بر رسالت سازمانی و در چارچوب سند جامع استراتژیک خود، به توسعه معاملات مشتقه اقدام کرده است.
در این راستا توسعه قراردادهای آتی بر روی دارایی‌های پایه جدید یکی از دستور کارهای بورس کالا است. در کنار آن معرفی قراردادهای مشتقه دیگر و انجام معاملات مبتنی بر این قراردادها نیز تعریف شده است. در واقع بورس کالا مصمم است که معاملات مشتقه را در اقتصاد ایران گسترش دهد که در نتیجه آن ظرفیت بازار سرمایه ایران در این حوزه ارتقای قابل توجهی خواهد یافت. با این حال مبتنی بر سطح توسعه‌یافتگی ایران و ظرفیت جذب بازار سرمایه، توسعه معاملات مشتقه یکی از محورهای مهم سیاست‌گذاری بورس کالا در کنار توسعه سایر محورهای ظرفیت‌ساز بورس کالا معنی پیدا می‌کند و ارتقای مجموعه این ظرفیت‌ها مدنظر بورس کالاست. همچنین بورس کالای ایران در راستای یکی از راهبردهای اساسی خود مبنی بر افزایش آنها، ظرفیت معاملات مشتقه کالایی، مطالعات زیادی برای شناسایی ابزارهای جدید معاملاتی و اجرایی کردن با توجه به تجربیات جهانی و ویژگی‌های خاص کشورمان انجام داده است. در این راستا ابزارهای متداول در بازارهای مالی جهانی مانند قراردادهای آتی و اختیار در دستور کار قرار داد دارند و علاوه‌بر آن ابزارهای مالی دیگری مانند قراردادهای سلف موازی استاندارد و قراردادهای آتی یک روزه متناسب با ویژگی‌های خاص معاملاتی کشورمان در دست راه‌اندازی هستند.
رنجش بورس کالا از محدودیت‌ها
سیاست اجرایی شرکت بورس کالای ایران در حوزه معاملات حراج پیوسته و به‌خصوص قراردادهای آتی تلاش برای ثبات قواعد معاملاتی است؛ زیرا با وجود ثبات در قواعد معاملاتی است که اعتماد مجموعه فعالان به این بازار تداوم خواهد داشت. طبیعتا در برهه‌های زمانی مختلف به دلیل شرایط خاص بازار و هیجانات موجود، تصمیماتی اتخاذ می‌شود که البته مبتنی بر دستورالعمل اجرایی معاملات است و در اقتصادهای پیشرفته نیز نظارت نهادهای سیاست‌گذاری بر بازار وجود دارد. در واقع شکل‌گیری بازار و تداوم آن از طریق تعامل مداوم نیروهای بازار در کنار نهادسازی‌های نهادهای ناظر معنی پیدا می‌کند. با این حال نظارت‌پذیری بازارها بسیار متفاوت از دخالت‌های مداوم یا ایجاد افزایش محدودیت‌هاست که این امر در دستور کار بورس کالا نیست.
در واقع، بورس کالا از محدودیت‌ها رنج می‌برد؛ به طوری که تعیین قیمت دستوری باعث ایجاد اخلال در بازار می‌شود. با این حال پس از نوسانات شدید ارز در سال‌های اخیر در اقتصاد ایران، نهادهای موازی بازار یا سیاست‌گذار جهت کنترل نوسانات قیمت کالاها مجبور شدند که در برخی از زمان‌ها از سازوکار تعیین قیمت غیربازاری استفاده کنند. طبیعی است که در نتیجه استفاده سازوکارهای غیررقابتی به تدریج سازوکار عرضه و تقاضای بازار دچار مشکل می‌شود و بازار نمی‌تواند یکی از کارکردهای اساسی خود مبنی بر کشف قیمت رقابتی را به خوبی انجام دهد. محیط اقتصاد کلان ملی و بین‌المللی از جمله عوامل اساسی موثر در ساختار بازار کالاهاست و در سال‌های اخیر به دلیل بی‌ثباتی محیط اقتصاد کلان یکی از مسائل بورس کالا بود. انتظار می‌رود به تدریج فضای سرمایه‌گذاری در کشور بهبود یابد. در واقع بهبود شرایط نسبی اقتصاد، شکل‌گیری انتظارات مثبت از آینده اقتصاد ملی، کاهش نوسانات نرخ ارز در ماه‌های اخیر، کاهش روند نرخ رشد کاهنده در کشور که اخیرا مرکز آمار اعلام کرد و سایر مسائل اقتصاد کلان در کنار رویکرد کلی دولت مبنی بر توجه جدی به نیروهای بازار انتظار می‌رود موانع توسعه‌ای بورس کالا، از جمله تعیین قیمت دستوری به تدریج مرتفع شود و در نتیجه آن بورس کالای ایران بتواند رسالت‌های سازمانی خود را در بازار سرمایه تعقیب کند.
به عنوان نمونه، آزادسازی صادرات محصولات پتروشیمی که در سال ۱۳۹۱ در پی اعمال تحریم‌ها و جهش بی‌سابقه نرخ ارز ممنوع اعلام شده بودند، یکی از نتایج مثبت به نتیجه رسیدن مذاکرات و کمرنگ شدن تحریم‌ها است. از طرفی ارزآوری صادرات این محصولات از صنعتی که سومین صنعت بزرگ جهان را به خود اختصاص داده، انکارناپذیر است. بنابراین با رفع تدریجی تحریم‌ها شاهد شکوفایی هر چه بیشتر این بخش و ارزآوری بیشتر نیز خواهیم بود. از طرف دیگر افزایش تعامل با شرکت‌های خارجی در نهایت منجر به رقابت قیمت محصولات تولید داخلی با محصولات صادراتی شده و به هم‌وزن‌ شدن، عقلایی ‌شدن و در نتیجه نزدیک‌ شدن قیمت‌های داخلی به قیمت‌های مرجع کمک خواهد کرد. با توجه به رویکرد دولت جدید در ارتقای کارکرد بورس کالا و توجه ویژه مدیران ارشد دولت به این مجموعه، ورود مجدد شرکت‌های خارجی به بورس کالا از جمله عواملی خواهد بود که می‌تواند در رونق معاملات بورس کالا نقش برجسته‌ای را ایفا کند.
در این راستا و با تدابیری که اندیشیده شده است بورس کالای ایران، تصمیم دارد در کنار بازارهای کالاهای فیزیکی و مشتقه، بازار فرعی را فعال کند تا زمینه حضور اموال و کالاهایی را که تاکنون شرایط حضور در بورس نداشته‌اند، فراهم کند. ایده راه‌اندازی بازار فرعی بورس کالای ایران به‌منظور ایجاد فضایی سهل‌تر و با استانداردهای متفاوت برای انجام مبادلات شکل گرفته است. بنابراین به‌طور کلی کالاهایی که در بازار فرعی قابلیت پذیرش و معامله را خواهند داشت، به شرح ذیل هستند.
۱- اموال غیرمنقول: اموال غیرمنقول عبارت است از املاک و مستغلات با کاربری‌های گوناگون اعم از اداری، تجاری، مسکونی و اراضی زراعی. بر اساس مصوبه هیات پذیرش بورس کالای ایران، ارزش ریالی اموال غیرمنقول قابل عرضه، حداقل ۱۰۰ میلیارد ریال بر اساس قیمت کارشناسی رسمی دادگستری است؛ بنابراین در فاز نخست، اموال غیر‌منقولی در این بازار وارد خواهند شد که در بازارهای خارج از بورس به دلیل قدرت پایین اطلاع‌رسانی در این بازارها، امکان کشف نرخ با حضور متقاضیان حداکثری وجود ندارد و بورس می‌تواند از طریق بیش از ۷۰ کارگزاری عضو به‌صورت گسترده اقدام به بازاریابی برای عرضه‌کنندگان در سراسر کشور کند. البته در صورتی که این بازار به یک تجربه موفق تبدیل شود، می‌توان در آینده راه را برای عرضه اموال با ارزش کمتر نیز فراهم کرد.
۲- اموال منقول: علاوه‌بر کالاهایی که به دلیل تعلیق یا لغو پذیرش از بازار معاملات کالاهای فیزیکی بورس کالای ایران، امکان معامله در بازار مذکور را ندارند، سایر کالاها نیز با تایید هیات پذیرش سازمان بورس و اوراق بهادار امکان حضور در این بازار را خواهند داشت. درخصوص اموال منقول در این بازار، هدف بورس ایجاد یک بازار نظام‌یافته و قابل نظارت است که بتواند جایگزین مناسبی برای روش مزایده در کشور باشد. به عبارت دیگر در گام نهایی، بورس به دنبال این است که فروشندگان کالا که در حال حاضر از طریق مزایده در جراید اقدام به فروش کالای خود می‌کنند، بتوانند از بستر بورس
به عنوان یک جایگزین برای روش فعلی استفاده کنند.
چشم‌انداز امیدوار‌کننده تابلو محصولات کشاورزی
توسعه معاملات محصولات در بورس کالا صرف‌نظر از گروه کالایی آن، نیازمند تعامل با فعالان آن حوزه کالایی و شناسایی موانع ورود آنها به بورس است. از آنجا که بخش اعظمی از فعالیت‌های بخش کشاورزی در ایران از کاشت تا برداشت و همچنین بازرگانی آن سنتی است و تطابق آن با چارچوب مدرن مالی زمانبر است، بنابراین توسعه معاملات این محصولات در بورس چندان هم ساده نیست. با این حال با توجه به اینکه اساسا تجربه بورس‌های کالایی در جهان مبتنی بر کالاهای کشاورزی است، بورس کالا نیز با تلاش و پیگیری این مهم، برنامه‌ها و اقدامات بسیاری در این راستا انجام داده است. اخیرا با افزایش تعاملات وزارت جهاد کشاورزی با بورس کالا در راستای اجرای ماده ۳۳ قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، به نظر می‌رسد چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای پیشِ روی تابلو معاملات محصولات کشاورزی بورس کالا ایجاد شده است. اما باید توجه داشت که بخش کشاورزی در ایران در اختیار کشاورزان و بهره‌برداران بخش خصوصی خرده‌پاست؛ بنابراین باید به فرهنگ‌سازی در میان کشاورزان و معرفی کارکردهای بورس کالا برای آنها تاکید زیادی کرد. بدون شک تشکیل میز بورس کالا در وزارت جهاد کشاورزی، زمینه شناخت مسوولان و متولیان این حوزه از مزایا و کارکردهای بورس کالا را فراهم می‌کند که امیدواریم منتج به رونق معاملات این محصولات در بورس کالا شود. ضمن اینکه میزان معاملات محصولات کشاورزی در بورس کالا از ابتدای سال ۱۳۹۲ تاکنون، در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، رشد ۴۱‌درصدی در مقدار و رشد ۹۷‌درصدی ارزش معاملات را تجربه کرده‌اند که این امر سهم معاملات این محصولات از کل بازار فیزیکی بورس کالا را طی این مدت از ۹/۰ به ۱۴/۱ درصد افزایش داده است. بنابراین به نظر می‌رسد با پیگیری‌های بورس کالا و تعامل با وزارت جهاد کشاورزی در آینده‌ای نزدیک شاهد رونق معاملات این محصولات در بورس کالا باشیم تا کشاورزان عزیز نیز بتوانند از مزایای بورس کالا در این حوزه استفاده کنند.
بورس کالا، مرجع قیمت‌گذاری
یکی از مزیت‌های عمده بورس کالا برای فعالان اقتصادی و اقتصاد ملی تبدیل ‌شدن به مرجع قیمت‌گذاری به ویژه برای توسعه صادرات غیرنفتی است که نیازمند حصول پیش‌نیازهایی است، در واقع یکی از علت‌هایی که قیر را به مرجع قیمتی در منطقه تبدیل کرده است عرضه منظم این محصول توسط عرضه‌کننده‌های مختلف است که البته این امر نیز به سبب تولید انبوه قیر در کشور صورت گرفته است. به علت جایگاه برتر کشور در تولید نفت خام و محصولات پتروشیمی و با توجه به اینکه طیف وسیعی از محصولات نظیر قیر در بورس کالا هر هفته عرضه و معامله می‌شوند، می‌توان گفت درج قیمت دیگر محصولات در نشریه‌های بین‌المللی و تبدیل ‌شدن آنها به مرجع قیمتی و مهیا کردن مزیت‌هایی شامل افزایش توان چانه‌زنی کشور در سطح مذاکرات بین‌المللی و جایگزین کردن قیمت منتشر شده از سوی کشور تولیدکننده محصولات به جای کشور مصرف‌کننده آن و همچنین ارتقای جایگاه کشور به لحاظ سیاسی و اقتصادی دور از انتظار نیست؛ چرا که مرجع قیمتی شدن خود نتیجه اقدامات بنیادینی است که در بورس نیز دنبال می‌شود.
معاملات برخط قراردادهای آتی
همزمان با گسترش ابزارهای مالی، کالاها و محصولات مورد معامله در بورس کالا، طبق هدف‌گذاری صورت گرفته، معاملات برخط در قراردادهای آتی، در نیمه اول سال ۱۳۹۳ آغاز می‌شود. هسته معاملاتی مورد استفاده، توسط کارشناسان داخلی بورس طراحی شده و به بهره‌برداری رسیده است و از طریق سرویس‌های الکترونیکی استاندارد شده با درگاه معاملات برخط که توسط شرکت‌های نرم‌افزاری فعال در حوزه بازار سرمایه تهیه شده است، ارائه خدمات خواهد کرد و مشتریان از طریق درگاه معاملات برخط می‌توانند مستقیما نسبت به ثبت سفارش در بازار اقدام کنند. همچنین در برنامه بلندمدت پس از تطابق استاندارد سرویس‌های الکترونیکی با استانداردهای روز جهانی، امکان اتصال نرم‌افزارهای بین‌المللی با سامانه قراردادهای مشتقه بورس کالا برقرار خواهد شد. در حوزه اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی نیز گذشته از رونمایی از پایگاه اطلاع‌رسانی جدید بورس کالا که کاستی‌های گذشته در آن رفع شده، افزایش ارتباط با ذی‌نفعان داخلی و خارجی بورس کالا و نیز توسعه آنها در دستور کار سال جدید بورس کالا قرار دارد.
بر این اساس، استراتژی معکوسی تدوین شده است. به این صورت که به جای جذب ذی‌نفعان پس از ورود محصول جدید به بورس، نگاهی هم به جذب ذی‌نفعان آتی برای ورود کالایشان به بورس کالا شود. در این راستا تلاش ما این خواهد بود که در جهت افزایش پتانسیل‌های توسعه بورس کالا از طریق افزایش انتظارات عمومی از بورس کالا و ابعاد نقش‌آفرینی آن، چه در تنوع کالاهای مورد معامله و چه در بعد نقش‌آفرینی در اقتصاد ملی حرکت کنیم. در واقع، باید معامله شفاف و کشف قیمت عادلانه به عنوان یک حق در میان فعالان اقتصادی کشور و حتی عموم مردم برانگیخته شود. برای این منظور نیز از تمامی ابزارهای اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی بهره خواهیم گرفت؛ چرا که نگاه بورس کالا این است که توسعه بیشتر و توافق در رقابت، جز از طریق افزایش مطالبه‌ها و انتظارات مشتریان و ذی‌نفعان از بورس کالا ممکن نیست.
* مدیرعامل بورس کالای ایران
منبع: خبر آنلاین

معاملات برخط قراردادهای آتی