رقابتی‌ترین محصول ایرانی در گیر و دار مشکلات

مهندس محمد اتابک*- در جهان امروز سیمان از اصلی ترین مصالح ساختمانی به ‌شمار می‌آید و پیش‌نیاز برنامه‌های ساخت و ساز و توسعه محسوب می‌شود. این نقش در کشورهای در حال توسعه نظیر کشور ما به دلیل نیاز بیشتر به ساخت زیر بناها و توسعه فیزیکی اهمیتی دو چندان دارد. طبق آخرین گزارش‌های جهانی منتشر شده در مجلات معتبر صنعت، تولید سیمان جهان در سال ۲۰۱۲ به مقدار ۳ میلیارد و ۸۳۱ میلیون تن بود و همچنین تجارت جهانی این محصول در این سال به مقدار ۱۶۷ میلیون تن رسید که سهم ایران با تولید ۷۰ میلیون تن تولید و صادرات حدود ۸/۱۳ میلیون تنی به ترتیب ۸۳/۱ درصد از تولید و ۳/۸ درصد از تجارت جهانی بود و در جایگاه چهارمین تولیدکننده در جهان و رتبه اول منطقه در زمینه صادرات قرار داشت. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۱۳ تولید سیمان جهان به ۴ میلیارد و ۶۱ میلیون تن و همچنین تجارت جهانی این محصول به ۱۷۲ میلیون تن برسد که با روند حال حاضر وضعیت تولید و صادرات سیمان کشور پیش‌بینی می‌شود سهم ایران از تولید و تجارت جهانی با مقادیر ۷۵ میلیون تن تولید و ۱۹ میلیون تن صادرات به ترتیب به ۸۵/۱ درصد در تولید و ۵/۱۰ درصد در تجارت جهانی برسد و همچنین به جایگاه سومین تولید کننده برتر جهان و اول منطقه و همچنین با فاصله زیادی به‌جایگاه اول جهان و منطقه در زمینه صادرات دست یابد.

بر‌اساس آخرین آمار اعلام شده بانک مرکزی سهم تولید صنعت سیمان حدود ۶/۵ درصد از تولید ناخالص ملی بخش صنعت و معدن کشور است. در حال حاضر صنعت سیمان با ۸۷ تریلیون و ۸۱ میلیارد ریال ارزش بازار، حدود ۳/۳ درصد از ارزش بورس کشور را تشکیل می‌دهد. (در ابتدای سال ۱۳۹۲ سهم صنعت سیمان از ارزش بازار حدود ۵/۲ درصد بود).

از طرفی تولید سیمان طی شش ماه منتهی به شهریور امسال نسبت به دوره مشابه سال قبل با رشد ۲/۴ درصدی به ۴/۳۸ میلیون تن و تولید کلینکر با رشد ۹/۴ درصدی به ۵/۳۷ میلیون تن رسیده است. در این مدت، به میزان ۷/۹ میلیون تن سیمان و کلینکر به خارج از کشور صادر شده که نسبت به دوره مشابه سال قبل رشد ۴/۳۸ درصدی را نشان می‌دهد. از این میزان صادرات انجام شده ۸/۷ میلیون تن سیمان و ۹/۱ میلیون تن دیگر به کلینکر تعلق دارد.

مجموع صادرات سیمان و کلینکر در شهریور‌ماه امسال به حجم ۶/۱ میلیون تن بوده که نسبت به شهریور ماه سال قبل رشد ۵/۲۷ درصدی داشته است. اما در شش ماه اول سال ۹۲ تقاضای داخلی سیمان با ۴۳/۶ درصد کاهش نسبت به سال قبل به ۶/۲۸ میلیون تن رسیده است. اگرچه تقاضای داخل از رشدی برخوردار نبوده، لیکن با افزایش صادرات ۴/۳۸ درصدی نسبت به سال قبل که به ۷/۹ میلیون تن رسیده است تا حدودی با این کاهش رشد تقاضای داخلی جبران شده و همچنین با توجه به اینکه سطح موجودی کلینکر و سیمان نسبت به سال قبل در شش ماه اول تغییر نسبتا محسوسی نداشته و حتی کاهش موجودی کلینکر شرکت‌ها به میزان حدودا ۸/۰ میلیون تن در سه ماه اول امسال نسبت به دوره قبل بیانگر تغییر جهت به سوی بازارهای صادراتی است که عمدتا ناشی از موارد زیر است:

۱- افزایش مصرف سیمان در عراق به‌دلیل افزایش درآمدهای نفتی و افزایش ساخت و ساز. صادرات سیمان به کشور عراق بالغ بر ۷۰ درصدکل صادرات سیمان کشور است.

۲- شناسایی بازارهای صادراتی جدید در نواحی شمالی کشور ازجمله آذربایجان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و همچنین نواحی جنوبی از جمله قطر، کویت، عربستان و غیره.

۳- نفوذ در بازارهای رقبای اصلی از جمله ترکیه و امارات

۴- بستر سازی مناسب برای صادرات در شرکت‌های سیمانی و جذابیت صادرات با توجه به نوسانات اخیر نرخ ارز.

با توجه به روند کنونی پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۹۲ با افزایش حدود ۵ تا ۷ میلیون تنی در صادرات سیمان نسبت به سال قبل به صادرات حدود ۱۸ تا ۲۰ میلیون تن برسیم.

مخاطرات پیش روی صنعت سیمان

مشکلات و مسائلی که در صنعت سیمان و به خصوص در زمینه صادرات و همچنین اتمام طرح‌های توسعه‌ای در دست اجرا وجود دارد در مواردی مانع از توسعه هر چه بهتر و راحت‌‌تر این صنعت می‌شود. از این مشکلات و موانع می‌توان به عدم وجود پروتکل در راستای تسهیل صادرات و تجارت این محصول، مشکلات عدیده انتقال ارز و وجود رقابت منفی به‌دلیل وجود مازاد بر مصرف سیمان و همچنین از همه مهم‌تر عدم رشد زیرساخت‌های حمل‌و‌نقلی در کشور متناسب با رشد صنایع علی‌الخصوص صنعت سیمان است.

با مطالعه آمار رسمی کشور در این زمینه مشاهده می‌شود که طی سال‌های ۸۵ تا ۹۱ رشد صنعت حمل‌و‌نقل کشور ۳۴درصد بوده و این در حالی است که صنعت سیمان با رشدی ۹۹ درصدی روبه‌رو بوده است و این موضوع زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم حدود ۱۵درصد از کل حجم محصولات حمل شده توسط سیستم حمل‌و‌نقل کشور مربوط به صنعت سیمان بوده و این صنعت با رشد پایین زیرساخت‌هایش و رشد روزافزون قیمت حمل چه مشکلاتی برای این صنعت به ارمغان خواهد آورد.

از طرفی در تجارت جهانی سیمان صنعت کشتیرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و حدود ۷۰درصد حمل سیمان با این سیستم در دنیا اتفاق می‌افتد و این در حالی است که سهم صنعت کشتیرانی کشور از حمل‌و‌نقل سیمان بسیار ناچیز است و این در حالی است که برای توسعه صادرات سیمان به خصوص به کشورهای شمال آفریقا چاره‌ای جز استفاده از سیستم حمل‌و‌نقل دریایی وجود ندارد. در اینجا باید اشاره کنیم که سیستم حمل‌و‌نقل ریلی که از سیستم‌های نسبتا ارزان قیمت به‌خصوص در داخل کشور است نیز در حمل سیمان کاربرد آنچنانی نیافته و الزام توجه به ایجاد چنین ظرفیت‌هایی در جهت توسعه این صنعت وجود دارد.

در کنار همه این مشکلات و موانع، مساله‌ بازپرداخت وام‌های ارزی طرح‌های توسعه‌ای صنعت نیز مشکلات فراوانی برای شرکت‌های سیمانی ایجاد کرده است. چگونه می‌توان از صنعتی که با وجود همه مشکلات و موانعی که در برابر صادرات آن وجود دارد اما بهترین عملکرد را در شرایط تحریم داشته انتظار داشت بازپرداخت وام‌های ارزی خود را که برای طرح‌های توسعه‌ای خود با نرخ ارز مرجع دریافت کرده، الان با ارز سه برابری انجام دهد.

مضاف بر اینها مشکلاتی نیز از جانب سیاست‌های تعیین قیمت که برای این محصول وجود دارد برای صنعت ایجاد می‌شود. هم اکنون قیمت از مولفه زمان عقب افتاده و باید دقت داشته باشیم که توجیه اقتصادی تمامی این طرح‌های سرمایه‌بر و دیربازده بر اساس نرخ ارز مرجع به تصویب رسیده است.چنانچه مصمم به عرضه سیمان داخلی به نرخ‌هایی نزدیک به نرخ بین‌المللی باشیم هر تن سیمان تولیدی قیمتی در حدود ۲ تا ۵/۲ میلیون ریال خواهد داشت. با توجه به شرایط فعلی اقتصاد کشور به نظر می‌رسد تصمیم‌گیری درباره نزدیک کردن قیمت سیمان به نرخ کشورهای همجوار نیاز به بررسی پارامترهای زیادی داشته باشد که در حال حاضر جزو اولویت‌های اصلی سیاست‌گذاران نیست، هرچند تاخیر در تصمیم‌گیری در این زمینه نیز موجب نابودی این صنعت بومی به سبب هدر رفت منابع و توقف سرمایه‌گذاری و عدم امکان بازسازی این صنعت خواهد شد.

همان‌گونه که می‌دانیم در صنعت سیمان دگرگونی نظامات تولید و مصرف اتفاق افتاده ولی توزیع آن کماکان بصورت سنتی باقی مانده که ریشه و دلایل خاص خود را دارد که در اینجا مجال تفصیل آن ممکن نیست.

آمارها بیانگر رشد تولید صنعت سیمان کشور است. سال گذشته بیش از ۷۰ میلیون تن سیمان تولید شد و انتظار می‌رود این رقم امسال به ۷۵ میلیون تن برسد. در اینجا جای این سوال باقی است که آیا با این قیمت‌ها و شرایط بازپرداخت وام‌های ارزی، سرمایه گذاری در این صنعت ادامه پیدا می‌کند و پیشرفت حال حاضر پروژه‌های صنایع سیمان موید رشد فراتر نیست؟

برای حفظ میزان تولید کنونی سیمان و گسترش این صنعت، ما نیازمند یافتن مشتریان جدید هستیم. البته بدیهی است که وجود تحریم‌های بین‌المللی این کار را دشوار می‌کند، اما شاید چالش بزرگ‌تر، به تیرگی گراییدن روابط ایران با کشورهای منطقه باشد. باید توجه داشت که هزینه حمل‌و‌نقل سیمان بالا است و به همین علت این محصول تنها به مناطق نزدیک به کشور قابل انتقال است. از این رو تاثیر وضعیت منطقه‌ای بر صادرات سیمان را نباید دست‌کم گرفت. هم‌اکنون بحران سوریه باعث تنش در روابط منطقه‌ای شده و یافتن مشتریان جدید در همسایگی کشور را با مشکل روبه‌رو کرده است.

این وضعیت ممکن است تاثیرات دراز مدتی بر صنعت سیمان کشور داشته باشد. در همین حال تقاضای داخلی برای سیمان هم در حال کاهش است و هم اکنون کمتر از تولید داخلی این محصول است. باید گفت بدون وجود خریداران خارجی، صنعت سیمان با مازاد تولید روبه‌رو خواهد شد. این امر باعث ارزان شدن قیمت سیمان می‌شود و درآمد این بخش را کاهش می‌دهد. چنین وضعیتی نهایتا به ضرر منافع ملی کشور خواهد انجامید.

نقش دولت و انجمن کارفرمایان سیمان

دولت طی سال‌های گذشته با تسهیل در سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و نهادهای عام‌المنفعه در صنعت سیمان کمک شایانی به هرچه مردمی‌تر کردن این صنعت کرده است.

اما در این میان انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان نیز نقش شایانی در تفاهم با نهادهای قیمت‌گذاری و تامین‌کنندگان انرژی داشته است و از اوایل تابستان سال جاری قیمت‌گذاری سیمان از کمیسیون‌های ذی ربط وزارت صنعت، معدن و تجارت به این انجمن محول شده، علاوه بر این انجمن موفقیت‌های خوبی در تعدیل قیمت مازوت مصرفی در صورت قطع گاز طبیعی داشته است که امیدواریم دولت جدید هم به آن پایبند باشد. با این حال تولیدکنندگان سیمان اعتقاد دارند انجمن صنفی می‌تواند در کلیه زمینه‌ها به خصوص تامین سوخت، مدیریت قیمت گذاری، صادرات، حمل‌و‌نقل و بازاریابی بین المللی نقش برجسته‌تری را ایفا کند.

سیمان امکان ارزآوری بسیار بالایی دارد و طی مدت کمتر از پنج سال که صادرات آن آغاز شده امروز اولین صادرکننده سیمان جهان هستیم. اگر همراهی در خصوص ایجاد زیرساخت‌ها و حل مسائل بین المللی که از وظایف حاکمیتی است انجام شود این صنعت قابلیت‌های بسیار بالایی در تاثیرگذاری بر میزان صادرات غیرنفتی دارد.

سه پیشنهاد برای دولت

۱- در امر راه‌سازی با توجه به میانگین دمای کشور و متغیر بودن آن در فصول مختلف، ارزش بین المللی قیر، شیب جاده‌ها و هزینه نگهداری سنگین جاده‌های آسفالتی، نفع کشور استفاده از آسفالت بتنی در جاده‌های اصلی است.

۲- با توجه به تنوع تولید محصول سیمان و زلزله خیز بودن کشور و تجربه زلزله‌های گذشته که تمامی مراکز عمومی و مهم تخریب و امکان امداد‌رسانی فوری را بسیار کاهش می‌دهد تمامی ساختمان‌های عمومی و مهم از سیمان‌های مقاومت بالا (۱-۴۲۵ و ۱-۵۲۵) ساخته شود.

۳- در حالی که سالانه بیش از ۳ میلیارد دلار برای واردات آهن هزینه می‌شود، صلاح کشور ادامه ساخت اسکلت‌های فلزی نیست، چه به لحاظ دوام سازه، مقابله با آتش، زلزله و... .

بهتر است صنعت ساختمان به سمت اسکلت‌های بتنی سوق داده شود و اجازه صادرات بیشتر هم به کارخانه‌های فولاد داده شود. این در حالی است که هنوز میانگین مصرف سرانه سیمان کشور به‌رغم اینکه از متوسط جهانی بالاتر است ولی در بین کشورهای در حال توسعه رقم قابل ملاحظه‌ای نیست.

*مدیر عامل سیمان تهران و رییس

هیات مدیره انجمن صنفی کارفرمایان سیمان