محمد مهدی رفیعی*

بازارهای مالی به دو بخش عمده بازار پول و سرمایه تقسیم می‌شوند؛ در بازار پول اسنادی مانند اوراق خزانه مورد معامله قرار می‌گیرند، در این بازار فعالان برای کسب سود اقدام به معامله می‌کنند، متاعی را می‌خرند یا به فروش می‌رسانند، در این بازارها واسطه‌ها و کارگزاران دخالت کرده یا حضور فعال دارند، اینها مورد معامله را برای خود نمی‌خرند یا نمی‌فروشند بلکه عملیات خرید یا فروش را برای دیگری انجام می‌دهند، به عنوان مثال نماینده فروش اتومبیل یا بنگاه معاملات املاک که در هیچ کدام معامله برای کارگزار یا نماینده انجام نمی‌شود بلکه توسط کارگزار برای خریدار یا فروشنده صورت می‌پذیرد. آنچه در بورس کالا انجام می‌شود شبیه معامله در بازار پول است. در بازارهای مالی از نظر نوع و نحوه انجام معاملات و نیز خریداران و فروشندگان تفاوت‌هایی وجود دارد که سبب تفکیک بازارهای مالی می‌شوند. یک بخش دیگر بازار پول بازار سرمایه یا بورس اوراق بهادار است. بازار اوراق بهادار به دو دسته بازارهای اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود، از طرفی بازارهای خارج از بورس هم داریم که در ایران به آن فرابورس می‌گویند. بازارهای مالی در تمام دنیا وجود دارند. در آمریکا ۱۳ بورس منطقه‌ای فعالیت می‌کنند که حدود ۹۰ درصد از معاملات در سه بازار از این ۱۳ بازار انجام می‌شود.

اما بورس چیست؟ بورس بازاری است متمرکز، منسجم و سازمان یافته، این بازار دو ویژگی عمده دارد.

۱- تمام معاملات در تالار معاملات با یک سامانه معاملاتی و توسط کارگزاران انجام می‌شود که تحت نظارت سازمان بورس و با مجوز سازمان مذکور فعالیت می‌کنند.

۲- معاملات در بورس به صورت حراج انجام می‌شود. تعدادی خریدار و فروشنده در بازار حضور می‌یابند و تحت مقررات و ضوابط تعریف شده از طریق معامله گران و کارگزاران اقدام به خرید و فروش می‌کنند.

بورس کالا چیست؟

بورس کالا تعریفی مشابه تعریف بورس دارد؛ بورس کالا بازاری است تشکل و سازمان یافته که در آن به طور منظم کالاهای معین با روش‌هایی از قبل تعریف شده مورد معامله قرار می‌گیرند. در این بازار تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله می‌کنند، در حال حاضر بورس کالا در ایران در چند حوزه فعالیت دارد که البته در حال گسترش در حوزه‌های دیگر نیز است، این حوزه‌ها تحت عنوان رینگ‌های فلزات، پتروشیمی و معاملات مشتقه که فعلا منحصر به معاملات آتی سکه طلا است نام گذاری شده‌اند. معامله در بورس کالا مزایا و معایبی دارد که جهت اطاله کلام به‌طور خلاصه به شرح زیر بیان می‌شود:

۱- اولین مزیت بورس ایجاد اطمینان در بین طرفین معامله است. هیچ معامله‌ای بدون اطمینان فیمابین طرفین یا صورت نمی‌گیرد یا دارای ریسک بالایی است، اما این عنصر اطمینان مربوط به چیست؟ اولا کالایی که در بورس در معرض عرضه قرار می‌گیرد مراحلی را طی می‌کند که حاکی از اصالت کالا است.

ثانیا فروشنده یا عرضه‌کننده کالا نیز از نظر اصالت مورد تایید قرار می‌گیرد. به همین دلیل است که عامل انجام و سازمان یافتگی در این بازار وجود دارد.

ثالثا پرداخت وجه و تسویه کالای مورد معامله بدون هیچ نگرانی برای خریدار و فروشنده از طریق اتاق پایاپای انجام می‌شود. پس ریسک پرداخت و تسویه وجه نیز وجود نخواهد داشت.

۲- مزیت دیگر بورس کالا و انجام معامله در آن کشف نرخ است. دربورس کالا کشف نرخ بر اساس عرضه و تقاضا صورت می‌گیرد. بورس باعث می‌شود بازارهای ناکارآ کارآمد شده و کشف نرخ بر اساس رقابت بین تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار صورت پذیرد. اگر هر عاملی بر نرخ کالا موثر باشد در این بازار تاثیر خود را در قالب قیمت و به طور شفاف نشان خواهد داد.

۳- مزیت دیگر بورس کالا شفافیت است. در این بازار تعداد خریداران و فروشندگان و نرخ‌های پیشنهادی هر یک و نرخ‌های مورد معامله به طور شفاف در معرض دید همگان قرار می‌گیرد و اسناد و مدارک صادره مبنی بر خرید و فروش از اصالت برخوردار است. در بورس کالا نمی‌توان معاملات صوری انجام داد یا قیمت‌ها را دستکاری کرد، بنابراین عنصر شفافیت برای استفاده‌کننده مهم و اطمینان آنان را جلب می‌کند این استفاده کنندگان می‌توانند مقام‌های ناظر یعنی دولت و سهامداران باشند.

۴- مزیت دیگر بورس کالا جبران خسارت خریدار یا فروشنده در صورت عدم انجام به تعهد خود است که این امر در بازارهای خارج در بورس کالا وجود ندارد. جبران خسارت در تحویل کالا یا در تسویه کالا از محل تضامین عرضه‌کننده یا خریدار یا کارگزاران و از طریق اتاق پایاپای انجام می‌شود و نیازی به اقامه دعوی در مراجع قضایی و طی مراحل طولانی را ندارد.

بنابراین عنصر ریسک معاملات از طریق تضامین طرفین به شدت کاهش می‌یابد.

۵- مزیت دیگر بورس کالا می‌تواند تامین مالی باشد. معاملات در بورس هم از طرف خریدار هم از طرف فروشنده می‌تواند به صورت تسویه سلف یا خرید سلف باشد از طرفی بانک‌ها بر اساس اسناد صادره توسط کارگزاری‌ها مبنی بر انجام معامله در بورس با سهولت بیشتری وام به خریدار اعطا می‌کنند چون از صحت معامله اطمینان دارند.

۶- مزیت دیگر بورس کالا ارائه اطلاعات از روند نرخ‌ها و معاملات و انجام تحلیل‌های اقتصادی است.

۷- مزیت دیگر معامله یا عرضه از طریق بورس کالا معرفی عرضه‌کننده به تعداد زیادی خریدار داخلی و خارجی است که این عمل در حالت عادی احتیاج به تبلیغات گسترده دارد.

۸ - مزیت دیگر بورس کالا بیان وضعیت اقتصادی کشور در قالب قیمت‌های مورد معامله است. بر اساس روند معاملات و مشاهده قیمت‌ها تصمیم‌گیری برای فعالان اقتصادی براساس اطلاعات و مستندات صحیح صورت می‌گیرد.

۹- مزیت دیگر بورس که از فحوای مطالب فوق نیز استنباط می‌شود انجام معاملات مکانیزه است. در واقع ما از بازار‌های سنتی به بازارهای مکانیزه و پیشرفته حرکت می‌کنیم.

۱۰- مزیت دیگر معامله در بورس کالا برای عرضه‌کننده استفاده از ماده ۶ قانون توسعه ابزارهای جدید معادل ۱۰ درصد از مالیات درآمد حاصل از فروش کالاهایی است که در بورس کالا پذیرفته شده‌‌اند، است. اما معامله در بورس کالا دارای محدودیت‌هایی نیز هست:

۱- کسانی می‌توانند از بورس کالا، کالا خریداری کنند که حجم خریدشان از حد معینی مثلا ۲۰ یا ۱۱۰ یا ۲۲۰ تن در رینگ‌های مختلف کمتر نباشد.

۲- برخی کالا‌ها در بورس کالا به صورت سبد عرضه می‌شود و امکان انتخاب برای خریدار وجود ندارد.

۳- کسانی که به دنبال عدم شفافیت هستند انجام معامله در بورس کالا را نمی‌پسندند، اینها کسانی هستند که به دنبال فرار مالیاتی هستند.

۴- عرضه کنندگان موظف به عرضه به صورت دائم هستند و در صورت وقفه در عرضه از بورس کالا اخراج می‌شوند.

در پایان باید کوتاه سخن گفت و خاطرنشان کرد که عمر بورس کالا در ایران در حدود ۱۰ سال است، اما طی این مدت حجم معاملات با رشد کمی و کیفی قابل توجهی مواجه بوده و دلیل آن انسجام و سازمان یافته بودن بازار است.

*کارشناس ارشد بازارهای مالی و کارگزار بورس کالای ایران

بورس؛ محلی برای شفافیت

داستان راه‌اندازی بورس کالا به عنوان محلی که در آن می‌توان با عرضه کالاهای مختلف رقابت و نیز شفافیت در قیمت‌ها ایجاد کرد با فراز و نشیب‌های زیادی در کشورمان رو‌به‌رو بوده است. بورس فلزات در شهریور ماه سال ۸۲ و پس از آن نیز بورس کالای کشاورزی در شهریور ماه سال ۸۳ شروع به فعالیت کرد و پس از آن براساس قانون جدید بازار اوراق بهادار و مصوبه شورای عالی بورس در آذر ماه سال ۸۵ موجبات تشکیل شرکت بورس کالای ایران با ادغام بورس فلزات و کشاورزی فراهم شد.

بورس کالای ایران پس از پذیره‌نویسی سهام از ابتدای مهرماه سال ۸۶ شروع و از سال ۸۷ نیز معاملات آتی راه‌اندازی شد و در حال حاضر بورس کالا در حوزه‌های فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، فلزات، قرارداد‌های آتی و کشاورزی فعالیت می‌کند. بسیاری از ناظران و کارشناسان، شائبه داشتن مشکل شرعی در بورس کالای ایران را رد می کنند و بر این باورند که مقایسه بورس کالای ایران با سایر کشور‌ها درست نیست زیرا بورس کالای سایر کشور‌ها معاملات مبتنی بر اوراق بهادار مشتق از کالا است، در حالی که در ایران خرید و فروش کالا فیزیکی است، معاملات منجر به تحویل می‌شود و کالا معامله و تحویل داده می‌شود.

همچنین، در بورس‌های دنیا معاملات به شکل قرار‌داد آتی و قرارداد اختیار معامله است؛ به همین دلیل کالا به صورت فیزیکی معامله نمی‌شود و تنها بین نیم تا ۳ درصد حجم معاملات منجر به تحویل کالا می‌شود؛ به همین دلیل مقایسه بورس کالای ایران با خارج درست نیست؛ چون مکانیزم‌ها، حراج، روش تحویل و تسویه کالا در ایران با دنیا فرق می‌کند. در بورس‌های بزرگ کالایی دنیا ساعات معاملات رسمی به شکل نشست‌های معاملاتی است؛ ولی شبکه‌های الکترونیکی آنها این امکان را فراهم کرده که بتوانند خارج از این نشست نیز سفارش بدهند و به خرید و فروش بپردازند، در اصل معاملات آنها ۲۴ ساعته است.

در همین حال براساس تازه ترین آمار منتشر شده از ابتدای سال جاری تاکنون، از ۱۰ هزار میلیارد تومان معاملات فلزی در بورس کالا، حدود ۷۰ درصد آن معاملات سلف بوده و نکته جالب این است که از ۷ هزار میلیارد تومان معاملات سلف در بخش فلزات که در اتاق پایاپای انجام شده، تعداد شکایات طرفین معامله از یکدیگر در خصوص زمان تحویل یا کمیت و کیفیت یا دریافت وجه معامله در مقایسه با حجم قراردادها بسیار ناچیز و تقریبا نزدیک به صفر است.