اهرم‌های موازنه بازار پتروشیمی

عارفه مشایخی: تامین نیاز مواد اولیه بنگاه‌های پایین دست صنعت پتروشیمی یکی از دغدغه‌های همیشگی این صنعت بوده و هست. البته این در حالی است که طی ماه‌های اخیر با ورود شورای رقابت به‌عنوان یک نظام حاکمیتی تنظیم‌گر به این داستان، مشکل تا حدودی حل شده و شرایط آرام تری حاکم شده است و با همکاری نهاد بورس کالای ایران، دفتر پایین‌دست شرکت ملی پتروشیمی و مجتمع‌های پتروشیمی، قیمت‌گذاری و عرضه محصولات در بستر مناسب تری انجام می‌شود. به این ترتیب که بنگاه‌های بالادست محصولات خود را در بورس کالا عرضه می‌کنند و دفتر پایین‌دست شرکت ملی پتروشیمی عهده‌دار قیمت‌گذاری محصولات است و با توجه به قیمت مجله‌های خارجی، بهای دلار، قیمت نفت و با توجه به فرمول قیمت‌گذاری قیمت مناسب این محصولات مشخص شده و شورای رقابت هم سعی در رفع مشکلات دارد.

حلقه مفقوده این داستان وضعیت بخش پایین‌دست این صنعت است که اطلاعات دقیقی از تقاضا و تولید این واحدها در دست نیست. علاوه بر این توزیع مویرگی محصولات پتروشیمی از دیگر مسائلی است که در این صنعت وجود دارد و باید راهکارهای لازم برای عملیاتی شدن آن اندیشیده شود. به این منظور تعاونی‌ها برای سر و سامان دادن به این موضوع به وجود آمده و تا حدودی هم به وضعیت سر و سامان داده‌اند. البته این در حالی است که اطلاعاتی درخصوص شناسایی اعضا و مقدار محصول مورد نیاز برخی از تعاونی‌ها در دسترس نیست و امید است که با همکاری تعاونی‌ها با شرکت بورس کالای ایران و دفتر صنایع پایین دست پتروشیمی این مشکل هم حل شود و تعادل مناسبی میان عرضه‌کننده و تقاضاگر به وجود آید و بستر مناسبی برای انجام معاملات محصولات پتروشیمی ایجاد شود.

دکتر حامد سلطانی‌نژاد، مدیر‌عامل بورس کالای ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درخصوص وضعیت عرضه محصولات پتروشیمی در تالار نقره‌ای گفت: به باور من شرایط فعلی از بهترین دوران عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالای ایران است، چرا که در این دوره بسیاری از نهادهای حاکمیتی همچون ستاد تنظیم بازار، سازمان حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و شورای رقابت وارد حمایت جدی از ساختار شفاف بورس شده‌اند و با همکاری مجتمع‌های تولید‌کننده محصولات پتروشیمی توانسته‌ایم شرایط باثباتی را در قسمت عرضه به وجود آوریم. وی در ادامه افزود: به جرات می‌توان گفت کمترین دغدغه از سمت عرضه را در تاریخ بورس کالای ایران در حوزه محصولات پتروشیمی در شرایط فعلی تجربه می‌کنیم و علت هم آن است که اکثر عرضه‌کننده‌ها رابطه تنگاتنگی با بورس کالای ایران دارند.

دکتر سلطانی‌نژاد درخصوص اصلاح سمت تقاضا گفت: سعی بر این بود که مشکل سمت تقاضا را در جلساتی در محل شورای رقابت که با حضور فعالان بالادست و پایین‌دست و سیاست‌گذاران نظیر نمایندگان وزارت صنعت برگزار می‌شود، حل کنیم که خو‌شبختانه با تلاش همه ارکان بازار به دستاوردهای خوبی رسیده‌ایم. تنها نقطه‌ای که اکنون در‌صدد اصلاح و تنظیم آن هستیم اصلاح سازوکار برخی تعاونی‌ها در توزیع مویرگی محصولات به تولید‌کنندگان خرد است که با همکاری موثر شرکت‌های تعاونی در جریان اصلاح آن هستیم. وی در ادامه با اشاره به شرکت‌های تعاونی توزیع مویرگی محصولات پتروشیمی تصریح کرد: شرکت‌های تعاونی حدود ۴ سال پیش برای توزیع مویرگی کالا تشکیل شدند و بنا بر این بود که شرکت‌هایی که توان خرید مستقیم از بورس کالا را ندارند (به‌طور مثال کمتر از یک کامیون تقاضای محصول دارند) از طریق این شرکت‌ها نیاز به مواد اولیه بنگاه‌های تولیدی خود را تامین کنند. سلطانی‌نژاد درخصوص ساختار تشکیل این تعاونی‌ها می‌گوید: تولید‌کنندگان خردی که نمی‌خواهند به هر دلیلی خود را درگیر فرآیند خرید کنند، به عضویت تعاونی‌ها در‌آمده و سهمیه این تولید‌کننده‌ها در سایت بهین‌یاب به تعاونی‌های مربوطه تخصیص می‌یابد و تعاونی معادل سهمیه زیر‌مجموعه‌اش می‌تواند از بورس کالای ایران محصول دریافت کند.

وی در ادامه می‌گوید: انتظار داریم همان‌طور که بخش عرضه شفاف عمل می‌کند رفتارهای شفافی را در بخش مصرف از تعاونی‌ها مشاهده کنیم. به بیانی دیگر همان‌طور که ما از سمت عرضه انتظار داریم اطلاعات خود را به‌طور شفاف در اختیار بورس کالای ایران بگذارند تا این سازمان بتواند تعادلی را میان عرضه و تقاضا به وجود آورد و رگولاتوری و نظمی بر بازار این محصولات حاکم شود، انتظار داریم سمت تقاضا هم همکاری لازم را برای تحقق این هدف انجام دهند. دکتر سلطانی می‌گوید: ما از شرکت‌های پتروشیمی درخواست می‌کنیم محصول خود را بفروشند تا محصولات آنها را به صنایع پایین‌دستی تخصیص دهیم و تولید‌کنندگان بخش پایین‌دستی صنعت پتروشیمی محصولات نهایی را تولید کنند، اما طبیعی است که این باور باید در توزیع‌کنندگان پایین‌دستی هم رعایت شود. متاسفانه درخواست‌های مکرری که از جانب عده‌ای نادر از تعاونی‌ها برای تخصیص سهمیه‌ای خارج از بورس صورت می‌گیرد، مخالف فرآیند شفاف توزیع و تخصیص محصولات است. مدیر عامل بورس کالای ایران می‌گوید: برخی از تولید‌کنندگان بالادستی این گلایه را دارند که محصولات خود را در ساختاری شفاف عرضه می‌کنند حال آنکه در بعضی موارد نادر وضعیت تخصیص کالاها از شفافیت لازم برخوردار نیست.

وی در ادامه افزود: این در حالی است که رصد عملکرد شرکت‌های تعاونی نشان می‌دهد اکثر این شرکت‌ها به وظایف تخصیصی و توزیع مویرگی خود عمل می‌کنند اما تعداد اندکی از آنها در ساختاری شفاف عمل نکرده و همواره از ارائه اطلاعات نحوه تخصیص کالا اجتناب کرده‌اند. در همین راستا از آنها خواسته شده که وضعیت تخصیص کالا ( اینکه چه میزان کالا به کدام عضو اختصاص می‌یابد) و آمار روزانه خود و وضعیت تخصیص را اعلام کنند تا اطمینان کافی نسبت به تخصیص بهینه محصولات برای بورس کالا ایجاد شود، در غیر این صورت بورس و مجموعه سیاست‌گذاران از ارائه امتیازات خرید به تعاونی‌هایی که شفاف‌سازی نکنند خودداری خواهد کرد. علاوه بر این موضوع طبق توافق قرار بر این بود که ترتیبی اتخاذ شود که اعضای هر تعاونی مشخص شود تا در مقطعی از زمان که تقاضا برای کالایی زیاد است و بازار محصولی التهاب دارد،‌ اعضای زیر‌مجموعه برخی از تعاونی‌ها برای تقاضای این محصول به‌صورت قارچ‌گونه زیاد نشوند و تعادل بازار به هم نریزد، اما متاسفانه تا به حال این توافقات انجام نشده و آمار مشخص و مدونی از اینکه برخی تعاونی‌ها چگونه تخصیص‌ها را صورت می‌دهند وجود ندارد؛ هرچند اکثر تعاونی‌ها خواستار شفافیت هستند و به‌صورت مستمر خواستار تخصیص شفاف در هر دو سمت عرضه و تقاضا هستند، لیکن تعداد محدودی در سمت تخصیص خواستار ساختار غیر شفاف هستند در حالی‌که ما معتقدیم هیچ جعبه سیاهی نباید در ساختار توزیع محصولات پتروشیمی وجود داشته باشد.

سلطانی‌نژاد می‌گوید: حال در این میان برخی از این تعاونی‌ها اظهار می‌کنند بورس کالا نهادی است که نمی‌تواند این اطلاعات را درخواست کند، گویا اینکه این شرکت‌ها فراموش کرده‌اند که بورس بخشی از رسالت خویش مبنی بر توزیع مویرگی را به این شرکت‌ها واگذار کرده و الان به دنبال بازخورد گرفتن از این اقدام است. از سوی دیگر اگر این تعداد اندک شرکت‌های تعاونی تمایلی به ارائه اطلاعات به بورس ندارند بورس هم اصراری به تفویض رسالت توزیع مویرگی به ایشان نخواهد داشت و با همکاری نهادهای نظارتی و سیاست‌گذار راهکارهای جایگزین را پیگیری خواهد کرد؛ هرچند همچنان اینجانب به ساختار تعاونی که بر مبنای مشارکت عموم در بازار است تاکید دارم.

ما بارها اعلام کردیم که اگر تمایلی به ارائه این اطلاعات به بورس ندارید آن را به نهادهای نظارتی نظیر سازمان بورس بدهید. وی در ادامه تصریح کرد: بورس به این دلیل ایجاد شد که کالا را در فرآیندی رقابتی (که عرضه مقابل تقاضا قرار می‌گیرد)، از دست تولید‌کننده به دست مصرف‌کننده برساند و این امر زمانی که تولید‌کننده شفاف عمل کند و مصرف‌کننده اطلاعات را در ساختاری شفاف در دسترس قرار ندهد، ممکن نیست. دکتر سلطانی‌نژاد در ادامه تصریح کرد: البته نکته‌ای که باید در اینجا ذکر کنم این است که فقط تعاونی‌ها همکاری با بورس کالای ایران را در شرایط خوبی آغاز کردند و اکثر آنها تا به اینجای کار عملکرد درستی داشتند و فعالیت مویرگی خود را به نحو احسن انجام دهند اما برخی از آنها جهت‌گیری درستی نداشتند و به آنها ایراداتی وارد است. اینها تعاونی‌هایی بودند که در مقاطعی از زمان که بازار کالایی خاص همچون PVC با التهاب همراه بود خریدهای زیادی را انجام می‌دادند و در زمان‌های آرام بازار برای همان محصول ناپدید می‌شدند و درخواستی نداشتند. این گونه رفتار شائبه‌هایی در رفتار این معدود تعاونی‌ها به وجود می‌آورد که بورس خواهان رفع آن است. با این حال امید است که همه تعاونی‌ها به انجام وظایف خود پایبند بوده و توزیع مویرگی محصولات را به درستی انجام دهند.

وی در ادامه به رفتار تعاونی‌ها با اعضای خودشان اشاره کرد و گفت: برخی از زیرمجموعه‌ها نسبت به نحوه تخصیص و هزینه‌های مدیریت تخصیص اعتراض دارند و با توجه به اینکه این اطلاعات بعضا شفاف نیست بورس نمی‌تواند هیچ قضاوتی درخصوص این تخصیص‌ها و هزینه‌های تخصیص داشته باشد. حال که بورس کالای ایران خواستار این موضوع است که مجتمع‌های پتروشیمی در ساختاری شفاف محصولات خود را در تالار نقره‌ای عرضه کند، این موضوع که این محصولات به چه قیمتی به دست تولید‌کنندگان خرد می‌رسد هم از اهمیت بالایی برخوردار است. باید هزینه‌های تخصیص در سمت شرکت‌های تعاونی به گونه‌ای باشد که به نحو بهینه به شرکت‌های زیر مجموعه تعاونی‌ها اختصاص پیدا کند به نحوی که اطمینان حاصل شود در حق آنها اجحاف نشده است.

وی در ادامه به سامانه سایا اشاره کرد و گفت: چندی است صحبت از سامانه سایا به میان آمده و ادعا می‌شود که این سامانه با ساختاری شفاف فعالیت خود را ادامه می‌دهد و این در حالی است که عملکردی از این سامانه تا به حال دیده نشده است. مدیر عامل بورس کالا در ادامه تصریح کرد: اگر اطلاعاتی در این سامانه وجود دارد و این سایت با ساختاری شفاف فعالیت می‌کند، خواستاریم که اطلاعات در اختیار نهادهای نظارتی قرار داده شود تا وضعیت نحوه تخصیص‌ها به درستی مشخص شود و این تکلیفی است که نهادهای نظارتی و حاکمیتی و کارگروه شورای رقابت هم برای این سامانه مشخص کرده است.

وی در ادامه به اختیارات بورس کالا درخصوص تعاونی‌ها اشاره کرد و ادامه داد: در این راستا ما امتیازاتی را برای تعاونی‌ها قائل شدیم که از جمله این امتیازات می‌توان به ثبت سفارش دوبرابری تعاونی‌ها نسبت به شرکت‌های دیگر در بورس کالای ایران اشاره کرد. اما اگر ما ببینیم که رفتار برخی از این تعاونی‌ها رفتار متعادل و شفافی نیست سهمیه تعاونی‌هایی که شفاف عمل نمی‌کنند را به سهمیه‌های عادی تبدیل کرده یا به کمک شرکت ملی صنایع پتروشیمی و سایر نهادهای نظارتی و حاکمیتی در فعالیت شرکت‌های مذکور تجدید نظر خواهیم کرد.

مدیر عامل بورس کالای ایران افزود: عرضه خرده فروشی در قالب گواهی سپرده کالایی (گواهی سپرده ابزار مالی است که معافیت مالیاتی دارد) یکی از اقداماتی است که تعاونی‌ها می‌توانند در دستور کار خود قرار دهند و بارها این امر به ایشان پیشنهاد شده است و امیدوارم که در آینده به این سمت حرکت کنند. دکتر سلطانی‌نژاد در آخر گفت: به باور من توزیع مویرگی در ساختار تعاونی بسیار موثر و نتیجه بخش است؛ کما اینکه تاکنون عملکرد منطقی داشته است اما به شرط آنکه نظارت شده و در ساختار شفاف عمل کنند.