شکست سد ابهام در صادرات قیر

دنیای اقتصاد: هفته گذشته هندی‌ها موافقت کردند تا قیر و برخی دیگر از محصولات پالایشی را مستقیما از تابلوی بورس کالای ایران خریداری کنند. کارشناسان معتقدند با توجه به سهم بالایی که هند در خرید قیر ایرانی دارد ایجاد پل‌های ارتباطی بین دو کشور و تعریف سازو کارهایی برای بهبود ضریب اطمینان معاملات دو طرف کاملا حس می‌شود. این در شرایطی است که حدود ۵۰ درصد از قیر تولیدی کشور را هند خریداری می‌کند که رقم قابل‌توجهی است. به عقیده آنها در حال حاضر یکی از چالش‌های جدی در زمینه فروش محصول قیر به هند عدم شفافیت معاملاتی از ابعاد گوناگون است؛ به‌طوری‌که اولا قیمت از استانداردهای مناسب بین‌المللی برخوردار نیست و ایران نه به‌عنوان یک مرجع بین‌المللی قیمت‌گذاری بلکه بر اساس فاکتورهای غیرعلمی محصول خود را به کشورهای دیگر از جمله هند صادر می‌کند که مشکلاتی را ایجاد کرده است. چالش دیگر نبود استانداردهای مشخص کیفی است.

به عقیده فعالان بازار قیر به دلایل متعددی که در ادامه این گزارش بررسی خواهد شد بخشی از قیر صادراتی ایرانی از کیفیت مناسبی برخوردار نیست و بر این اساس تعریف شاخص‌های کیفی و ایجاد اهرم‌های نظارتی بر کیفیت تولید ایرانی از ضرورت بالایی برخوردار است. مساله دیگر مشخص نبودن عوامل معاملاتی است؛ در حال حاضر قیر ایرانی از کانال عوامل غیررسمی و دلالان به فروش می‌رسد که این موضوع بر شکاف‌های قیمتی اثرات زیادی را بر جای می‌گذارد و باعث می‌شود محصول با قیمت‌های غیررقابتی در اختیار خریداران قرار گیرد. به‌علاوه تغییرات سریع بازارهای خرید قیر ایرانی چالش دیگری است که از نبود اهرم‌های شفاف منبعث شده و تجمیع این موارد بر این نکته تاکید دارد که پیش‌فرض رشد و رونق صادرات محصول قیر به‌عنوان یک محصول استراتژیک در کشور ایجاد بازارهای شفاف و متمرکز است که در این راستا باید قرارداد هفته گذشته بین مسوولان بازار سرمایه ایران و هند را مهم ارزیابی کرد.

به این ترتیب خریداران هندی می‌توانند به زودی قیر مورد نیاز خود را از تابلوی بورس کالای ایران مستقیما خریداری کنند. کارشناسان معتقدند این موضوع می‌تواند آغازی بر فرآیند نظارت مستمر بورس کالا بر صادرات قیر ایرانی باشد. به عقیده آنها ایران قابلیت آن را داشت که مرجع مهمی برای قیمت‌گذاری و صادرات قیر باشد و به عبارتی می‌توانست بازاری مهم در منطقه خاورمیانه برای قیر و سایر محصولات پالایشی باشد اما متاسفانه ضعف‌هایی که در دولت گذشته از ابعاد نظارتی بر بازار و تولید حاکم شد، مانع از این اتفاق شد. این موضوع البته با توجه به شرایط تحریمی کشور ضربه‌های سنگینی را بر پیکره صادرات قیر بر جای گذاشت؛ این در حالی است که طرح ایجاد اوپک قیری یکی از ایده‌های مهم ایران در سال‌های گذشته بود که همزمان با تحریم‌ها هیچ گاه عملی نشد. این در حالی است که تا پیش از تحریم‌ها بسیاری از کشورهای اروپایی علاقه‌مند به حضور در بازار ایران برای خرید قیر بودند که این برنامه با آغاز تحریم‌های نفتی به‌طور کلی منتفی شد تاجایی‌که امروزه جز برخی تک محموله‌های صادراتی بازار مشخصی در این کشورها نداریم. این در حالی است که بازارهای خاورمیانه، جنوب شرق آسیا، آفریقا و... نیز با شرایط نسبتا نامتعادلی روبه‌رو‌ هستند.

یکی از چالش‌های جدی در این زمینه مشکلات مرتبط با مسائل بانکی و مالی بوده که هنوز به‌رغم امضای توافق برجام به‌طور کامل برطرف نشده است. به‌عنوان مثال اخیرا برخی بانک‌های چینی از پرداخت مبالغ مربوط به صادرات محصولات پتروشیمی به این کشور خودداری کردند که دلیل آن به‌روز‌رسانی‌های مرتبط با قوانین مبارزه با پولشویی اعلام شده و قرار است رایزنی‌هایی با دولت این کشور برای حل این مشکل از طرف وزارت نفت و بانک مرکزی صورت پذیرد. این قبیل مشکلات در حوزه‌های دیگر نیز مشهود است و به همین دلیل به نظر می‌رسد باید همزمان با ایجاد تالارهای اختصاصی صادراتی (مثلا به هند) مشکلات حوزه‌های بانکی و مالی به‌طور کامل برطرف شود؛ به خصوص آنکه مشکلات حوزه کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا در زمینه همکاری‌های بانکی و پولی هنوز به‌طور کامل مرتفع نشده‌اند؛ به‌عنوان مثال هند به شدت تمایل دارد از روپیه به‌عنوان معیار مبادلاتی استفاده شود و پیش از این نیز تمایل داشت پول نفت خریداری شده از ایران را نیز به‌صورت روپیه پرداخت کند. این مساله چالش‌های جدی را در مسیر معاملات دو کشور ایجاد می‌کند که قابل تعمیم به صادرات قیر نیز هست.

چالش‌های سیاه برای صنعت قیر

در این بین اما نگاهی به چالش‌های صنعت و بازار قیر از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از چالش‌های مشخص که در آن نیازمند اهتمام بخش‌های مختلف اعم از دولت و بخش‌خصوصی هستیم، عرضه مواد اولیه یعنی وکیوم باتوم است. متاسفانه آن‌طور که کارشناسان می‌گویند مشکلات بسیاری وجود دارد که تامین وکیوم باتوم مورد نیاز مجتمع‌های تولیدکننده را محدود ساخته و باعث می‌شود قیمت این ماده اولیه با رقابت روبه‌رو‌ شده و افزایش یابدو این در حالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهند میزان تولید این ماده اولیه کم نیست، با این حال قیمت‌ها روند رو به رشدی را پشت سر می‌گذارند. حال آن که صادرات قیر و تولید این محصولات با چالش‌های جدی قیمتی روبه‌رو‌ شده است. به عقیده فعالان این بازار، برخی واحدها مستقیم و بدون واسطه VB را با قیمت‌های پایین و خارج از بورس دریافت می‌کنند در صورتی که برخی دیگر از واحدها باید رقابت کنند و با قیمت بالاتر این محصول را خریداری کنند. حمید حسینی، فعال بازار فرآورده‌های نفتی پیش از این در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به اینکه ۴ میلیون تن قیر در کشور تولید می‌شود اما در نهایت VB که در بورس کالا عرضه می‌شود ۵ میلیون تن است معتقد است عدم کنترل و نظارت در بخش پالایشگاه‌ها و واحدهای تولیدی مشکل مهمی است که باید به آن توجه ویژه‌ای صورت بگیرد. به گفته وی مشکل دیگر صدور مجوز بیش از ظرفیت خوراک از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت است که این وزارتخانه حدود ۱۷ میلیون تن مجوز برای تولید قیر صادر کرده در صورتی‌که ظرفیت تولید کل کشور حدود ۴ تا ۵ میلیون تن بیشتر نیست.

به گفته حسینی در این موارد بورس کالا می‌تواند حلال مشکل باشد. در این بین مشکل دیگر چالش کیفیت قیر تولیدی است. قیر معدنی، کربن بلاک، وکیوم ریزدیو (VR) عراق یا مازوت که با قیر صادراتی مخلوط شده همگی تقلب‌هایی هستند که در مورد تولید قیر از سوی برخی تولیدکننده‌های بی‌نام و نشان صورت گرفته و موجب لطمه شدید به اعتبار قیر ایرانی و متعاقبا از دست رفتن بازارهای صادراتی شده است که ضرورت جلوگیری از این تخلفات را گوشزد می‌کند.این موارد در شرایطی است که به گفته کارشناسان بازار منتظر ایران نمی‌ماند و به تدریج شرایط جایگزینی را برای ایران فراهم می‌سازد به‌طوری‌که در سال‌های اخیر تغییرات چشمگیری در بازارهای صادراتی ایران رخ داده از جمله بازار چین از دست رفت و یا واردکنندگانی از کشورهای منطقه CIS از خرید قیر ایرانی صرفنظر کرده و از ترکیه و برخی کشورهای منطقه قیر مورد نیاز خود را خریداری کرده‌اند. کشورهای جنوب شرق آسیا نیز با چالش‌هایی دست و پنجه نرم می‌کنند که تمام این موارد حکایت از آن دارد که باید تصمیمی سریع برای این بازار گرفته شود. در حال حاضر عدم همراهی بازار قیر ایران با بازار منطقه‌ای مشکلاتی برای صادرکنندگان ایجاد می‌کند؛ بنابراین بخش‌های قیمت‌گذاری محصولات باید هماهنگی‌های بیشتری با منطقه داشته باشند، چراکه قیمت‌ها در منطقه دچار نوساناتی می‌شود که می‌تواند واحدهای ایرانی را تحت تاثیر قرار دهد.

بنابراین بخش داخلی باید سیاست‌گذاری‌های خود را برای هماهنگی بیشتر با منطقه داشته باشد. در این باره گشایش ال سی‌ها باید روان‌تر شود تا بتوان مستقیما اقدامات مربوط به پرداخت و ال‌سی انجام گرفته و بسیاری از فرصت‌سوزی‌ها در این مسیر کاهش یابند. در این میان اما پرسش‌های جدیدی نیز در رابطه با صادرات قیر به هند مطرح است که نیازمند بررسی بیشتر است. فعالان بازار قیر معتقدند در حال حاضر مشکل اصلی فعالیت شرکت‌های واسطه‌ای قیر است که محموله‌های بزرگ قیر را بدون مجوز صادر می‌کنند که این امر مرجعیت ایران را برای قیمت‌گذاری و سایر موضوعات توسعه‌ای برای قیر زیر سوال برده است. در حال حاضر قیر ایران حدود ۱۰۰ دلار ارزان‌تر از قیر بحرین قیمت‌گذاری می‌شود با این حال استقبال از قیر ایران به شدت ضعیف شده است، چراکه بی‌توجهی به بازار قیر سبب نابسامانی این بازار شده به گونه‌ای که برخی با خرید قیر از تولیدکنندگان عمده، آن را در کارگاه کوچک با فرآورده‌های دیگر مخلوط کرده و به‌عنوان قیر باکیفیت به بازار داخلی عرضه کرده‌اند که این موضوع به حیثیت قیر ایرانی لطمه وارد کرده است.

افق‌های قیر ایرانی

بررسی میزان مصرف داخلی و صادرات نشان می‌دهد در فاصله سال‌های اخیر تغییری در وضعیت مصرف داخلی و صادرات اتفاق افتاده است، به‌طوری‌که میزان مصرف کاهش یافته و صادرات با کاهش مداوم قیمت‌ها رشد کرده است. کارشناسان معتقدند اگرچه آمارها نشان می‌دهند میزان صادرات کشور در سال‌های اخیر روند رو به رشدی داشته اما اولا این افزایش صادرات با استفاده از اهرم‌های قیمتی بوده و ثانیا به‌صورت تک محموله‌ها و نه به‌صورت بازارهای پایدار صورت گرفته است. البته شرکت‌های معتبر تولیدکننده قیر همچنان شرایط مطلوبی دارند اما بسیاری از شرکت‌های کوچک هستند که شرایط نامناسبی را در مجموع بازارهای صادراتی ایجاد کرده‌اند.

اولا میزان تولید یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن در فاصله ۵ سال گذشته افزایش یافته و ثانیا میزان مصرف داخلی در همین مدت به دلیل رکود کم‌سابقه‌ای که اقتصاد با آن مواجه بوده، کاهش یافته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان مصرف داخلی که در سال ۲۰۱۲ رقمی معادل ۴۵درصد تولید داخل را شامل می‌شده، اکنون به ۳۱ درصد رسیده، در عوض صادرات روند افزایشی را طی کرده است. البته ناگفته پیدا است در سال‌های اخیر تقریبا در تمام محصولات پایه وضعیت نسبتا مشابهی را تجربه کرده‌ایم. به‌عنوان مثال میزان مصرف فولاد در کشور در همین دوره کاهش یافته و به‌جای آن صادرات تقویت شده و یا میزان مصرف داخلی محصولات پتروشیمی جای خود را به صادرات داده و همه این موارد نشان می‌دهد آنچه رونق صادراتی را تقویت کرده، تنها نبود مصرف در سطح داخل است.

در این بین عوامل مختلفی نیز بازارهای جهانی را تهدید می‌کند که می‌تواند بر روی واردات کشورهای مختلف جهان اثرگذار باشد و افق‌های فراروی این بازار را تحت‌تاثیر قرار دهد. به‌عنوان مثال رکود یا پایین آمدن نرخ رشد کشورهای نوظهوری از جمله چین و یا برخی کشورهای جنوب‌شرق آسیا، یکی از این موارد است. در حال‌حاضر سطح تقاضا برای این قبیل محصولات ازسوی چین کاهش یافته که این مساله تاثیر مهمی بر بازارهای جهانی دارد. در منطقه خاورمیانه نیز در سال‌های اخیر بسیاری از کشورها با چالش‌های فراوانی دست و پنجه نرم کرده و می‌کنند. در حوزه‌های اقتصادی نیز مشکلاتی وجود دارد که واردات قیر را توسط کشورهای مختلف و بازارهایی که زمانی فعال بودند تحت تاثیر قرار می‌دهد. از طرفی با توجه به قیمت‌های بی‌ثبات و پایین نفت خام قیمت این محصول مدام دستخوش تغییرات کاهشی می‌شود که این موضوع نیز مشکلاتی را از منظر مالی ایجاد کرده است. در مقابل اما بسیاری از کشورها نیز هستند که برنامه‌های توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و تجاری را در دستور کار خود دارند. از جمله کشورهای حوزه آ‌سه‌آن، کشورهای آفریقایی، کشورهای حوزه دریای‌خزر و کشورهای جنوب آسیا همگی به دنبال ارتقای زیرساخت‌های خود در بخش‌های راهسازی، سد‌سازی و... هستند که در این‌صورت واردات این مناطق دستخوش تغییر شده و ارتقا خواهد یافت. در این زمینه باید گفت کشور ما باید به دنبال جذب مشتریان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بوده و سهم خود را از بازار قیر جهان رونق دهد. ایجاد تالار بین‌المللی قیر در بورس کالا می‌تواند در این مهم فعالان صادرکننده را یاری کند. این موضوع در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی برطرف شده و توان چانه‌زنی ایران در حوزه‌های مختلف افزایش یافته، باید زمینه‌های ارتقای صادرات را فراهم کرد. در حال‌حاضر شرکت‌های حمل و نقل بین‌المللی در ایران حضور دارند، هزینه‌های بیمه ارسال محصولات کاهش یافته، از منظر مالی اگرچه مشکلاتی وجود دارد اما در مقایسه با زمان تحریم بسیار شرایط مناسب‌تری ایجاد شده، کشورهای اروپایی به‌راحتی توان خرید از ایران را دارند و از منظر لجستیکی شرایط مناسب‌تری ایجاد شده است. تمام این موارد شانس بالاتر ایران را در کسب بازارهای قدرتمند قیر جهانی نشان می‌دهد که می‌تواند در سال‌های پیش‌رو رقم بخورد.