صادرات غیرنفتی با اهرم‌های بورس کالا

حمزه بهادیوند چگینی: روند رو به رشد صادرات محصولات پایه در کشور اعم از سنگ آهن، فولاد، محصولات پتروشیمی و پالایشی، سیمان، فلزات پایه، محصولات کشاورزی و طیف گسترده‌ای از محصولات که به‌عنوان کالای میانی و حتی نهایی شناخته می‌شوند ضرورت تمرکز بر بازاری متشکل که بتواند صادرات را از مسیرهایی مشخص و با اهداف معین توسعه‌ای بسط و گسترش داده و هدایت کند افزایش داده است. کارشناسان می‌گویند در سال ۹۵ شاهد رشد ۴۸ درصدی صادرات سنگ آهن، رشد ۱۰۸ درصدی صادرات فولاد، رشد ۷ درصدی صادرات محصولات پتروشیمی و رشد ۱۷ درصدی صادرات کشاورزی بوده‌ایم. این در حالی است که صادرات بسیاری از کالاها از جمله قیر، محصولات شیمیایی، کالاهای پایین‌دستی از جمله لوله‌های پلیمری، لاستیک و... نیز در سال گذشته با رشد مواجه شده‌ که تمام این رشدها از پتانسیل بالای صادراتی کشور با آغاز رونق اقتصادی حکایت دارند.

بنا بر تحلیل کارشناسان، بخش قابل توجهی از صادرات کشور را محصولات پایه به خود اختصاص می‌دهند و این موضوع باعث شده تا بورس کالا به‌عنوان بازار مبادلاتی این محصولات از اهمیت زیادی برخوردار باشد؛ با این حال هنوز این بازار جایگاه مناسبی برای صادرات پیدا نکرده است. در این بین بررسی‌های جهانی نشان می‌دهند بسیاری از مبادلات بین‌المللی محصولات پایه در دنیا از کانال بورس‌های کالایی و با نظارت و شفافیت حاکم بر این بازارها صورت می‌گیرد. بورس‌های کالایی در جهان به دلیل ارتباطات بین‌المللی و شبکه‌ای که با بازارهای مختلف دنیا دارند مکان مهمی برای مبادلات بین‌المللی هستند و این در حالی است که کشور ما از این قاعده مستثنی است که یکی از مهم‌ترین‌ دلایل آن فعالیت کمرنگ در سال‌های گذشته و به دلیل تحریم‌های کشور بوده است. با این حال به نظر می‌رسد زمان آن رسیده تا بورس کالا ارتباطات بین‌المللی خود را آغاز کند.

بورس کالای ایران در حال حاضر عضو فدراسیون جهانی بورس‌ها (WFE) است که این مساله ظرفیت‌های بزرگی را در حوزه استانداردهای بین‌المللی و ارتقای توان جهانی‌سازی این بازار در اختیار آن قرار داده است، با این حال به نظر می‌رسد باید در حوزه‌های داخلی تدابیر مهمی اندیشیده شود. به عقیده کارشناسان بازاری و صنعتی، چند چالش جدی در مسیر توسعه صادرات از کانال بورس کالا وجود دارد، به‌عنوان مثال برخی تولیدکنندگان ایرانی اصولا علاقه‌ای به حضور در بورس کالا به دلیل سطح بالای شفافیت در این بازار ندارند. متاسفانه بخش خصوصی در کشور ما همواره نگران آن است که سیاست‌گذاری‌های دولتی از یکسو که از کانال‌های شفاف به سرعت به بدنه تولیدی کشور سرایت می‌کند نتایج نامطلوبی را بر این بخش به همراه داشته باشد.

به‌عنوان مثال در بحث مالیات، در چالش‌های مرتبط با اخذ عوارض تجاری، تصمیم‌گیری‌ها درخصوص قیمت‌گذاری‌ها و... همگی از دسته این نگرانی‌ها هستند که حضور شرکت‌های صادراتی را در بورس کالا با تردید روبه‌رو‌ می‌سازند. این در حالی است که مشوق‌های فراوانی نیز در عرضه کالا از کانال بورس کالا وجود دارد که از آن جمله در بحث صادرات می‌توان به کاهش هزینه‌های صادراتی، حمایت‌های قانونی، بهبود مراحل اداری ترخیص و ارسال کالا، پیگیری بهتر کالای صادر شده و... اشاره کرد، با این حال هنوز مشوق‌ها نتوانسته‌اند تردیدهای موجود را به‌طور کامل برطرف سازند و در نتیجه شاهد حضور شرکت‌های صادراتی در بورس کالای ایران نیستیم.

کارشناسان معتقدند بورس کالای ایران به دلیل جایگاهی که کشور ما در تولید محصولات پایه دارد باید مرجعیت منطقه‌ای و جهانی در حوزه صادرات داشته باشد، اما این‌طور نیست و به نظر می‌رسد باید پتانسیل‌های این حوزه شکوفا شوند. در این بین یکی از ایرادهای جدی که در حوزه صادرات دیده می‌شود و عرضه کالاهای صادراتی از کانال بورس کالا می‌تواند تا حدی این چالش مهم را برطرف سازد، قیمت‌های پایین صادراتی برای محصولات ایرانی به منظور کسب مزیت‌های رقابتی قیمتی است. این در حالی است که اگر مکانیزم قیمت‌گذاری از کانال بورس کالا برقرار شود این موضوع می‌تواند به کشف قیمت‌های منطقی و رقابتی کمک موثری کند.

در این بین نگاهی به وضعیت بازارهای صادراتی بخش دیگری از اهمیت توسعه صادرات از کانال بورس کالا را آشکار می‌سازد. در این رابطه تنها کافی است بر اخباری که در حوزه بازارهای صادراتی در یک سال اخیر منتشر شده تمرکز کنیم. محدودیت‌ها و بعضا ممنوعیت‌ها در بازار عراق، بروز چالش‌های مهمی در حوزه صادرات محصولات مختلف به افغانستان، چالش‌های بازار چین و این اواخر محدودیت‌های تجاری در مسیر صادرات محصولات مختلف به ترکیه. همه این موارد نشان می‌دهند مسیرهای صادراتی و مکانیزم‌هایی که در حال حاضر وجود دارد با اشکالات ساختاری مواجه است. به‌عنوان مثال چالش‌هایی که در حوزه صادرات سیمان، کاشی و سرامیک، محصولات فولادی و پتروشیمی به بازار عراق در حدود یک و نیم سال گذشته گزارش شده نشان می‌دهد سیاست‌گذاری‌های صادراتی به این بازار با مشکلات متعددی روبه‌رو‌ است که بیشتر جنبه قیمتی و کیفیتی دارند و آن‌طور که کارشناسان می‌گویند معامله از کانال بورس کالا می‌تواند بسیاری از این مشکلات را برطرف سازد.

در این رابطه بورس کالای ایران اقداماتی را در زمینه عرضه صادراتی به عراق، ایجاد انبارها و در نهایت ایجاد تالارهای معاملاتی در این بازار را در دستور کار خود دارد که البته هنوز عملیاتی نشده است. در بازار ترکیه نیز اخیرا شاهد محدودیت‌هایی در این کشور بودیم که به خصوص در حوزه صادرات محصولات پتروشیمی پررنگ‌تر بود. این موضوع باعث توقف محموله‌های صادراتی محصولات پتروشیمی ایرانی شد که البته هرچند برطرف شده اما هنوز می‌تواند به‌صورت بالقوه بروز کند. کارشناسان می‌گویند اگر صادرات محصولات مختلف از کانال بورس کالا کلید بخورد می‌تواند ضمانت‌های مهمی را در حوزه ارسال کالا و دریافت آن از طرف خریدار ایجاد کند؛ ضمن آنکه بر کیفیت کالا نیز نظارت‌های مستمر و مفیدی صورت خواهد گرفت. در این رابطه لازم است به نقش شرکت‌های مدیریت خدمات صادرات نیز اشاره کنیم. ارتباط این شرکت‌ها و پیوند با بورس کالا می‌تواند زمینه‌ساز موفقیت‌های فراوانی در حوزه صادرات محصولات پایه از این کانال باشد. در حال حاضر این شرکت‌ها از جایگاه محکمی برخوردار نیستند، اما می‌توانند با ایجاد ارتباط با این بازار شرایط مناسبی را در زمینه توسعه صادرات غیرنفتی ایجاد کنند.