دنیای اقتصاد: بورس‌های کالایی را می‌توان یکی از ابزارهای قدرتمند صادراتی به شمار آورد که به جای ساز و کارهای بوروکراتیک، فضایی شفاف و رقابتی را پیش روی صادرکنندگان قرار می‌دهد. کاهش هزینه‌های مبادله، تضمین کیفیت و ویژگی‌های فنی، کاهش ساز و کارهای اداری، چابکی امر صادرات، حمایت‌های قانونی، حقوقی و اداری در چارچوب بورس‌های کالایی را می‌توان از ویژگی‌های این مهم برشمرد. با توجه به تغییر چهره بورس‌های کالایی به سمت صادرات محورشدن آنها، بررسی مکانیزم‌های صادراتی و توجیه آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار خواهد بود.

وجود تالارهای صادراتی در بورس‌های کالایی داخلی همچون بورس کالا یا بورس انرژی را می‌توان به‌عنوان ابزار بزرگی برای رونق صادرات به شمار آورد. این در حالی است که مکانیزم بورس‌های کالایی در ایران یا سایر کشورها، یکی از ساده‌ترین و مهم‌ترین ابزارها و بسترهای معاملاتی در جهت رونق صادرات هستند مخصوصا کشورهایی که هم اکنون در مسیر رونق صادرات قرار گرفته‌اند. نگاهی به تجربه کشورهای دیگر و سایر بورس‌های کالایی نشان می‌دهد که در ابتدا نگاه بورس‌های کالایی بر واردات مواد اولیه یا تزریق کالا به بازارهای داخلی قرار داشته ولی به مرور زمان و ایجاد بلوغ نسبی در واحدهای تولیدی، توجه به بازارهای صادراتی، به اولویت بورس‌ها تبدیل شده است.

این مسیر ترقی به صراحت در بورس‌های کالایی ایران همچون بورس کالا یا بورس انرژی خودنمایی می‌کند یعنی ورود به بازارهای صادراتی در دستور کار قرار گرفته و زیرساخت‌های آن نیز با فراگیری مطلوبی برای عرضه کالاهای صادراتی آماده شده است. نکته مهمی که در این بین وجود دارد را می‌توان عدم مدیریت دست ساخته واحدهای تولیدی یا عرضه‌کننده به شمار آورد، زیرا در بورس‌های کالایی به کمک شفافیت مثال‌زدنی آنها، اعمال نفوذ یا برخی ارتباطات خاص، فایده‌ای نداشته و روند طبیعی عرضه، تقاضا و رقابت است که چهره نهایی محموله‌های صادراتی را ترسیم خواهد کرد. این ویژگی مهم از آن جهت اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که فضا برای ورود تجار خرده‌پا یا شرکت‌های خارجی فراهم شده و فرآیند معاملاتی نیز دیگر در چارچوب بورس‌های کالایی انجام می‌شود نه بخش‌های دولتی یا خصوصی. در نهایت به کمک عرضه صادراتی در بورس‌های کالایی، فرآیند بازاریابی فروشندگان، معرفی کالا و تعیین قیمت‌های تعادلی به سهولت انجام پذیرفته و هزینه‌ها و ریسک‌های صادراتی نیز به حداقل خود کاهش می‌یابد.

درخصوص بورس‌های کالایی در ایران هم در بورس انرژی و هم در بورس کالا رینگ صادراتی فعال بوده و هست و فرآیند صادرات با سهولت بالایی در این بازارها انجام می‌پذیرد. واقعیت آن است که تجربه و عملکرد بورس انرژی درخصوص صادرات قوی‌تر از بورس کالا بوده و در این فاز رقابتی بین بورس‌ها، بورس کالا نیز با برنامه‌ریزی بلند‌مدت، در تلاش است تا جای پای خود را در بازارهای صادراتی محکم کند و بر پایه تعریف برخی زیرساخت‌های مورد نیاز، حجم صادرات خود را افزایش دهد.

هم‌اکنون در بورس انرژی غالبا فرآورده‌های نفتی و حلال‌ها در عرضه‌های صادراتی وجود داشته هرچند که برخی دیگر از کالاها همچون گاز مایع نیز مورد داد و ستد قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال در آذرماه نفتای سنگین، میعانات گازی، نفت سفید، گاز مایع، سوخت هوایی، نفت گاز (گازوئیل) و حلال‌ها همچون حلال ۴۰۲ در رینگ صادراتی بورس انرژی عرضه شده است. این پراکندگی عرضه نشان می‌دهد که تجار داخلی و بین‌المللی به سادگی و سهولت می‌توانند کالاهای مورد نیاز خود را در بورس کالا خریداری کنند و به مقاصد مورد نظر انتقال دهند. تجربه نشان داده است که عمده بازارها برای فرآورده‌های نفتی، کشورهای همجوار همچون عراق، افغانستان، پاکستان، ارمنستان و نخجوان بوده و برای مواد خام همچون گاز مایع یا نفتا، بازارهای مختلفی مد نظر قرار داشته است.

مکانیزم صادرات از بورس‌های کالایی

پس از پیدا کردن مشتری و قطعی بودن تقاضای خرید، شیوه اصلی در بورس‌های کالایی بر مبنای رقابت است یعنی در اغلب اوقات، برای عرضه‌ای مشخص حتی به مقصدی معین، چند خریدار وجود داشته که هرکدام با توجه به توانمندی‌های تجاری و مالی، قطعا قیمتی را برای خود لحاظ می‌کنند. این ویژگی مهم معاملاتی، تا حدودی فرآیند صادراتی را دشوار ساخته ولی موجب می‌شود که خریدار نهایی، خود به کمک افراد بومی، به ورود به ساز و کار بورس توجه نشان دهد. این در حالی است که شرکت‌های معتبر بین‌المللی نیز می‌توانند به‌صورت مستقیم در این ساز و کار وارد شده و با دریافت کد بورسی، اقدام به خرید کنند.برای خرید در بورس‌های کالایی در ابتدا خریدار یا همان صادرکننده نیاز خواهد داشت تا به کمک یکی از شرکت‌های کارگزاری، کد بورسی معتبر دریافت کرده و از طریق کارگزار معرف، به تالار معاملاتی وارد شود زیرا ورود مستقیم به بورس بدون کمک کارگزار غیرممکن است که البته الزامات قانونی این شرایط را ایجاد کرده است. همچنین بخش بزرگی از فعالیت‌ها به کمک شرکت‌های کارگزاری انجام می‌شود.

برای خرید در بورس‌های کالایی مخصوصا بورس انرژی و پس از قطعی شدن عرضه‌ها، از طریق کارگزار بخشی از مبلغ قرارداد به‌صورت تضمین پرداخت شده و پس از طی فرآیند رقابت در تالار صادراتی و برنده شدن خریدار، پروفورم به نام به همراه ویژگی‌های کالایی و همچنین شماره حساب معتبر ارائه می‌شود که البته حساب‌های ریالی یا ارزی هر دو در دسترس خواهد بود. پس از تحویل کالا، تسویه وجه و همچنین اتمام فعالیت‌های اجرایی و تجاری، وجه ضمانت اولیه نیز بازپرداخت شده و نهایتا معامله پایان می‌پذیرد. این در حالی است که در صورت وجود تقاضایی مطلوب، حتی در مکانیزم مشورتی در واحدهای کارگزاری، می‌توان عرضه‌هایی فراخور تقاضای موجود را در بورس‌های کالایی تهیه کرد که می‌تواند توان خرید و صادرات شرکت‌های معتبر را چندبرابر سازد. این فرآیند را می‌توان ساده‌ترین شیوه صادرات مخصوصا برای حامل‌های انرژی و فرآورده‌های نفتی به شمار آورد که به جای سازوکارهای رایج در شرکت ملی نفت ایران یا شرکت‌های تولیدی، تنها با مراجعه به یک کارگزار در بورس‌های کالایی، قابل تحقق است. از سوی دیگر در بورس‌های کالایی کیفیت، زمان تحویل، بسته‌بندی و سایر ویژگی‌ها تضمین شده و استاندارد بودن فعالیت‌ها قطعی و قابل پیگیری است.هم‌اکنون تمامی ویژگی‌ها، آدرس و اسامی شرکت‌های کارگزاری و بورس‌های کالایی در دسترس است و با یک جست‌وجوی ساده حتی می‌توان حجم، زمان، ویژگی‌های فنی، بسته‌بندی و حتی زمان تحویل محموله‌های صادراتی را در بازه‌های زمانی مختلف به دست آورد.