تهدید پنهان در بازار پتروشیمی

عارفه مشایخی: بازار محصولات پتروشیمی بعد از طی کردن یک شرایط نسبتا نامتعادل در برخی محصولات مهم به سمت تعادل در حرکت است. بررسی روند معاملات در این بازار نشان می‌دهد با فرا رسیدن ماه محرم و تغییر فصل به سمت شروع سرما در کشور رویه‌های تولید و فروش و سمت‌های عرضه و تقاضا نیز دستخوش تغییر می‌شوند. با این حال برخی از کارشناسان می‌گویند تنظیم بازار بر اساس مولفه‌های موثر بر آن تنها یک بعد قضیه است و بعد دیگر تنظیم مراودات بین‌المللی است که از اهمیت زیادی برخوردار است. به عقیده آنها بنگاه‌های فعال در صنعت پتروشیمی به دنبال کسب بازارهای سابق خود هستند و بر این اساس تلاش‌ها برای به‌دست آوردن مجدد مشتریان خارجی آغاز شده است. این مساله می‌تواند خلأهای بازار پتروشیمی را افزایش دهد. در مقابل برخی معتقدند صادرات محصولات پتروشیمی تنها زمانی صورت می‌گیرد که در بازار داخلی (بورس کالا) خریداری ندارد. در طرف دیگر باز هم منتقدان صادرات معتقدند محصولات پتروشیمی باید در زنجیره ارزش افزوده قرار بگیرد وگرنه یا مصداق خام فروشی است یا به منزله فروش در زنجیره‌های ابتدایی است و ارزش زیادی برای ما ندارد. در‌مجموع به نظر می‌رسد تعادل فعلی می‌تواند با افزایش ظرفیت‌های صادراتی بار دیگر دستخوش تغییر و تحول شود.

سناریوهای تجاری در پتروشیمی

مرکز آمار اخیرا آماری اعلام کرده است که کل میزان تجارت خارجی ایران (واردات و صادرات) در نیمسال اول سال ‌جاری از مرز ۴۲ میلیارد و ۱۴ میلیون دلار گذشته است. به عبارتی در این بازه زمانی صادرات غیرنفتی کشورمان با ۹۹/ ۵ درصد افزایش نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ۲۱ میلیارد و ۷۰۶ میلیون دلار رسیده است. این آمارها در شرایطی اعلام می‌شود که در مدت یادشده ۸ میلیارد و ۶۹۸ میلیون دلار انواع کالای پتروشیمی صادر شده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۰۴/ ۲۲ درصد رشد نشان می‌دهد و این کالاها در میان سایر گروه‌های کالایی بیشترین سهم از ارزش کل صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده‌اند به‌طوری که ۰۷/ ۴۰ درصد از کل صادرات غیرنفتی کشورمان به پتروشیمی‌ها اختصاص دارد. اما اگر به بررسی محصولاتی که آمار آنها در این گزارش‌ها اعلام شده بپردازیم می‌بینیم این کالاها و محصولات به خصوص در صنعت پتروشیمی واسطه‌ای و مواد اولیه هستند. طبق عقیده تحلیلگران و کارشناسان بازارهای صادراتی می‌توان دو سناریو برای این بازارها تعریف کرد. برخی بر این عقیده‌اند که صادرات کالاهای واسطه‌ای و مواد اولیه متناسب با چرخه جدید تجارت است و ایرادی بر این مساله وارد نیست. به‌عنوان مثال دکتر محمدرضا مودودی، مشاور وزیر و معاون کل سازمان توسعه تجارت ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» بر این باور است که جهان تحت سلطه زنجیره‌های ارزش جهانی است.

به این معنا که اگر ما عملکرد کشورهای توسعه یافته را مورد مطالعه قرار دهیم و صادرات آنها را بررسی کنیم می‌بینیم چیزی در حدود دو سوم محتوای صادراتی کشورهای پیشرفته از محل واردات تامین مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای تامین می‌شود. به این معنا که مواد اولیه‌ای وارد می‌کنند، روی آن فرآیندهایی انجام می‌دهند و صادر می‌کنند و این چرخه در کل جهان می‌چرخد. به عبارتی وقتی شما به کشور دوم صادر می‌کنید لزوما کالای نهایی صادر نکرده‌اید و آن کشور می‌تواند پروسه دیگری روی آن انجام دهد و به کشور سوم صادر کند و به همین ترتیب این چرخه زنجیروار ادامه پیدا کند و شاید در نهایت گم شود که مصرف‌کننده نهایی کالا کدام کشور است و کدام کشور ابتدایی‌ترین ماده اولیه را صادر کرده است. مودودی معتقد است پراکنده شدن تولید در طول زنجیره ارزش و تجارت در کالاهای واسطه‌ای به این مفهوم است که ارقام ناخالص تجارت ممکن است باعث انحراف در تفسیر واقعی تجارت بین کشور‌ها شود. مثلا اینکه بگوییم چون ما به فلان کشور کالاهای واسطه‌ای و مواد اولیه می‌دهیم پس بازار کالاهای آن کشور‌ها را از دست می‌دهیم. حال آنکه تفسیر ما از این روند این گونه است و در واقعیت این طور نیست.

به گفته وی اگر ما نتوانیم مشکل خود را در این قضیه حل کنیم و اصرار داشته باشیم که حتما کالای نهایی صادر کنیم و تاکید کنیم ارزش افزوده در صادرات محصول نهایی است قطعا دچار خطای محاسبه‌ای و خطای استراتژیک خواهیم شد و نمی‌توانیم بخشی از زنجیره ارزش جهانی شویم. سناریوی دیگر حکایت از آن دارد که با خروج مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای خط تولید بنگاه‌های داخلی کشورمان به خصوص در بخش‌های پایین دستی مختل می‌شود و بنگاه‌های تولیدی ما دیگر نمی‌توانند در بازارهای رقابتی دوام آورند و به رقابت با کالاهای خارجی بپردازند. اگر به‌طور مشخص به صنعت پتروشیمی نگاه کنیم شاهد این موضوع هستیم که واحدهای پتروشیمی درصدی از مواد اولیه را به کشورهای خارجی صادر می‌کنند؛ این در حالی است که تولید‌کنندگان پایین‌دستی این صنعت معترضند که برای تحویل کالاهای واسطه‌ای از بورس کالا با مشکلاتی مواجه‌اند و برخی مواقع باید خوراک خود را از بازارهای آزاد تامین کنند و علاوه بر این موضوع با پرداخت مالیات و عوارض بعضا بهای تامین ماده اولیه آنها بیشتر از شرکت‌های خارجی شده که از ایران مواد اولیه خریده‌اند و در همین مرحله یک قدم از کالاهای رقابتی عقب ترند. به گزارش «دنیای اقتصاد» در طرف دیگر هم واحد‌های پتروشیمی از واسطه‌ها و دلالان در بازارهای آزاد نالانند و ادعا می‌کنند که گروهی که فقط کد واحد‌های تولیدی دارند و هیچ گونه بنگاه و فعالیت تولیدی ندارند با فروش در بازار بدون هیچ زحمتی سود‌های کلانی می‌برند. در این میان بورس کالا هم یک سر این بازی قرار دارد که باوجود استفاده از ابزارهای گوناگون نتوانسته به این اوضاع سرو‌سامانی دهد.

پتروشیمی؛ نفتی یا غیرنفتی؟

مهدی شریفی نیک نفس یکی از اعضای اتاق بازرگانی تهران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درخصوص اینکه در گزارش‌های آماری صادرات محصولات پتروشیمی و میعانات گازی را باید در گروه صادرات نفتی دسته بندی کرد یا صادرات غیر‌نفتی می‌گوید: برای صادرات محصولات پتروشیمی به کشورهای دیگر باید عملیات و فرآیندی طی شود تا بتوان این محصولات را تولید و صادر کرد و به عقیده من می‌توان این محصولات را در دسته محصولات غیر‌نفتی طبقه‌بندی کرد. وی حتی صادرات میعانات گازی را مورد اشاره قرار داد و گفت:‌ با توجه به اینکه ما یکی از دارندگان بزرگ ذخایر گازی دنیا هستیم قطعا قابلیت صادرات تناژ بالایی از میعانات گازی را داریم. اما میعانات گازی که مستقیما از چاه در می‌آیند و بعد از جدا کردن ناخالصی (روندی همچون الک کردن به منظور جدا‌سازی آشغال و مواد اضافی) برای استفاده به کشورهای دیگر صادر می‌شوند را نمی‌توان جزو صادرات غیرنفتی محسوب کرد و به عبارتی با انجام این کار خام فروشی می‌کنیم.

این عضو اتاق تهران در تحلیل اینکه بخش عمده‌ای از صادرات کشور وابسته به صنعت نفت و گاز است و به عبارتی این بخش در صادرات نقش پررنگی را ایفا می‌کند، گفت: این صحبت کاملا درست است اما چیزی که در این میان وجود دارد، این است که ما در صنعتی همچون پتروشیمی آنطور که باید و شاید عمل نکرده‌ایم و نتوانستیم از تمام ظرفیت خود استفاده کرده و از این لطف خدادادی کمال بهره را ببریم.وی می‌گوید: اگر به محصولاتی که از طریق صنعت پتروشیمی صادر می‌شوند نگاه کنیم می‌بینیم که این محصولات هم بیشتر پایه‌ای و واسطه‌ای هستند و به اصطلاح ما مشغول خام‌فروشی هستیم. به عقیده شریفی نیک‌نفس برای اینکه شاهد رشد این صنعت و جهش در صادرات این محصولات و به‌دست آوردن سهم بیشتری از بازارهای بین‌المللی و جهانی محصولات پتروشیمی باشیم، باید به سمت صادرات محصولات تکمیلی و پایین‌دستی برویم. وی می‌گوید: ما از نظر اشتغال‌زایی و ایجاد ارزش افزوده بیشتر توان زیادی در این بخش داریم که اگر بتوانیم همه آن را به‌کار بگیریم پیشرفت‌های چشمگیری را شاهد خواهیم بود. این عضو اتاق در ادامه می‌افزاید: البته برای توفیق در این مسیر باید خود را به‌روز کرده و به عبارتی از تکنولوژی‌های به‌روز دنیا بهره ببریم و دانش، مدیریت و... را هم‌پای کشورهای دیگر برسانیم تا بتوانیم محصولاتی با‌کیفیت با قیمت تمام‌شده پایین‌تری تولید کرده و در زورآزمایی با محصولات کشورهای پیشرفته برنده میدان باشیم. وی به تناقض منافع در بخش‌های بالا‌دستی و پایین‌دستی پتروشیمی اشاره کرد و گفت: یکی از دلایل وقوع چنین اتفاقی یک واسطه کارآمد میان بخش بالادستی و پایین‌دستی است و جای خالی چنین بخشی یکی از مهم‌ترین عواملی است که باعث شده این دو بخش در جهت مخالف یکدیگر حرکت کنند. وی افزود: قبلا اینگونه بود که مثلا بخش پایین‌دستی نیازهایی همچون خریدهای کوچک و خریدهای با تسهیلات، اعتبار و... را از طریق واسطه‌های کار آمد تامین می‌کردند. علاوه بر این واسطه‌ها عاملی بودند که تولید‌کننده مستقیما به مصرف‌کننده وصل نمی‌شد.

به‌طور مثال یکی از این واسطه‌ها شرکت بازرگانی ملی پتروشیمی بود که با جمع آوری داده‌هایی از تولید‌کننده ها، انبارها و... همه مجتمع‌های پتروشیمی نقش میانه را به خود می‌گرفت و کارهایی از قبیل فروش، پشتیبانی، رفع شکایات بر عهده این شرکت بود. از زمانی که این سازوکار به‌هم خورد و بورس نتوانست این کارها را انجام دهد این روند تغییر جهت داد. وی در پایان تصریح کرد: اگر سازمان بورس، بخش پایین‌دستی و بالا‌دستی پتروشیمی بتوانند هم‌جهت و در یک جبهه و پشت یکدیگر حرکت کنند، به‌طور قطع شاهد تولید محصولات با کیفیت، تامین تمام و کمال نیاز بازارهای داخلی، پوشش‌دهی تمام بازارهای منطقه‌ای و صادرات به کشورهای اروپایی خواهیم بود. وی در ادامه تصریح کرد: میعانات گازی در دنیا دو کاربرد دارد: ۱) کاربرد صنعتی ۲) مصرف به‌عنوان سوخت. به گفته وی در کشورهایی همچون هند و برخی دیگر از کشورها از میعانات گازی به‌عنوان سوخت استفاده می‌کنند. به گفته این عضو اتاق تهران ما در حال حاضر چیزی نزدیک به ۸میلیون تن ظرفیت تولید میعانات گازی داریم که از این رقم چیزی در حدود ۵ میلیون تن آن صادر می‌شود. وی در ادامه افزود: شرکت ملی نفت، شرکت ملی گاز و پتروشیمی‌ها ۳ مجموعه‌ای هستند که تولید میعانات گازی کشور بر عهده آنها است.