زیر پوست آمارهای منفی رشد صنعتی

محمدحسین بابالو: در سال گذشته شاهد رشد ۹/ ۰ درصدی تولید ناخالص داخلی بدون احتساب نفت بوده‌ایم که کاهش ۲/ ۲ درصدی بخش صنعت، رشد ۲/ ۰ درصدی بخش خدمات و افزایش ۴/ ۵ درصدی بخش کشاورزی باعث رقم خوردن این اعداد و ارقام شد. کاهش ۲/ ۲ درصدی بخش صنعت که می‌توان این بخش را محرک اقتصاد کشور دانست مطلبی نیست که بتوان از کنار آن به سادگی گذشت. از سوی دیگر گزارش تفصیلی تضعیف صنعتی کشور به‌تازگی منتشر شده که همین وقفه زمانی نیز اما و اگرهای بسیاری را در‌بر‌داشته و دارد. با توجه به تمرکز بخش بزرگی از تولیدات صنعتی بر بازارهای کالایی، مواد اولیه، محصولات معدنی، پتروشیمی و کشاورزی و همچنین حجم بالای معاملات در بورس کالا که در پاره‌ای از اوقات توانسته است تا ۷ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را شامل شود باید به اهمیت این بازار رسمی به‌عنوان مهم‌ترین‌ ابزار دولت برای تنظیم بازار بیش از پیش توجه کرد.

در آخرین آمارهای منتشر شده درخصوص رشد تولیدات صنعتی در کشور شاهد ویژگی‌های مهمی هستیم که غالب آنها به بازارهای کالایی باز می‌گردد. این در حالی است که سال گذشته در بازارهای کالایی یکی از وخیم‌ترین اوضاع را شاهد بودیم تا جایی که بسیاری از نرخ‌ها در این بازار به سطوحی نزدیک به سال ۲۰۰۸ یعنی اوج بحران اعتبار در اقصی نقاط جهان سقوط کرد و برخی از کالاها حتی قیمت‌های پایین‌تری را تجربه کردند. به‌عنوان مثال، بهای نفت خام به‌عنوان موتور محرک اقتصاد جهانی در دوره رکود خود در انتهای سال ۲۰۰۸ و ابتدای سال ۲۰۰۹ کف ۴۲ دلاری خود را نشکست، ولی این محصول در سال گذشته به نزدیکی ۲۷ دلار در هر بشکه نیز تضعیف شد. فولاد نیز کف‌های سال ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ را شکست و به کمتر از ۲۰۰ دلار در سال قبل رسید. این ویژگی‌ها را باید بسیار مهم ارزیابی کرد، زیرا در سال گذشته بازارهای کالایی جهان به رکودی عمیق وارد شده بودند، اما چون آثار آن به بازارهای سهام و بازارهای پول و اوراق قرضه و حتی طلا سرایت نکرد از دید بسیاری از کارشناسان مغفول باقی ماند. این واقعیت را می‌توان در آمارهای رشد بخش صنعتی ایران جست‌وجو کرد؛ زیرا هنوز اقتصاد ایران بر پایه محصولات و کالاهای خام قرار دارد و نوسان نرخ‌ها در این بازار، تاثیر بسیاری بر نرخ رشد صنعتی ایران برجای گذاشته است.

با توجه به کاهش قیمت‌ها در بازارهای جهانی که نشان دهنده برتری عرضه بر تقاضا است، بخش بزرگی از بازارهای داخلی و صادراتی کشور در سال گذشته محدود شده؛ بنابراین می‌توان بخشی از عقب‌نشینی حجم تولید را به دلیل وضعیت بازار و افت تقاضا منطقی ارزیابی کرد. البته باید به این نکته نیز اشاره داشت که سال گذشته شاهد ثبت پایین‌ترین تورم تولیدکننده در بیش از ۲۰ سال گذشته بوده‌ایم هرچند که تورم مصرف‌کننده نیز وارد یک فاز کاهشی شده بود ولی چیزی نزدیک به ۱۲ درصد را به ثبت رساند. با توجه به تمامی این موارد یعنی کاهش تورم مصرف‌کننده در کنار کاهش بیشتر تورم تولیدکننده باید به واقعیت‌های اقتصادی کشور با نظری انتقادی نگریست و از آمارهای صنعتی کشور در سال گذشته انتقاد کرد. در سال ۹۴ عقب‌نشینی تقاضا به‌عنوان مهم‌ترین دلیل رکود مطرح شد ولی هیچ‌گاه بدنه تصمیم‌سازی کشور اقدام عاجلی درخصوص بهبود بازارهای صادراتی کشور یا تغییر نرخ ارز انجام نداد. بازار عراق به‌عنوان دومین بازار صادراتی ایران محدودتر شده و فضا برای فعالیت تجار ترکیه‌ای برای واردات محصولات نهایی به ایران و صادرات مواد اولیه به کشور متبوع خود بیش از پیش فراهم شد. شاهد انعقاد قراردادی برای کاهش تعرفه‌ها به‌صورت ترجیحی بین ایران و کشورهای هدف همچون عراق، افغانستان، پاکستان یا کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نبوده‌ایم. از سوی دیگر با تقویت امیدواری‌ها به آینده شاهد بودیم که افراد و خانوارها به امید گشایش‌های پسابرجامی و با هدف تهیه کالاهایی با کیفیت بالاتر، تقاضای خود را به تعویق انداخته و به کمک نرخ بالای سود بانکی تنها دریافت سود ثابت از سپرده‌های خود را برگزیدند.

این موارد برخی از واقعیت‌های صنعتی کشور در سال قبل بود که دقیقا در معاملات مواد اولیه در بورس کالای ایران نیز خودنمایی کرده است. به‌عنوان مثال حجم معامله پلیمرها در بورس کالا در سال ۹۳ چیزی نزدیک به ۲ میلیون و ۱۷۵ هزار تن بوده که در سال گذشته با ۲/ ۶ درصد کاهش به ۲ میلیون و ۴۰ هزار تن بالغ شده است. تنها استناد به همین آمار رسمی و متقن در بورس کالا و با فرض ایجاد یک شغل در صنعت پلیمر و پلاستیک در صنایع پایین‌دستی به ازای مصرف ۱۰ تن ماده اولیه در سال (در برخی آمارها از ایجاد یک شغل به ازای ذوب هر ۵ تن پلیمر نام برده می‌شود) در پایان سال گذشته ۱۳ هزار شغل در این صنعت از بین رفته است. از طرف دیگر، رشد بخش کشاورزی را باید در آمارهای رشد اقتصادی سال جاری بسیار مهم ارزیابی کنیم، زیرا جهش ۴/ ۵ درصدی آن باعث شده تا تغییری جدی را در نرخ‌های اعلامی برای رشد اقتصادی ایجاد کند. با این حال در سال ۹۴ در اقصی نقاط جهان شاهد بهبود آمارها از رشد بخش کشاورزی بوده‌ایم. بهبود بارش‌ها، تغییرات آب و هوایی، تقویت مکانیزم‌های آبیاری و حتی حمایت‌های دولتی از بخش‌های کشاورزی با حمایت از ساز‌و‌کار خرید و همچنین جایگزینی قیمت تضمینی (قیمت تعیین شده از سوی هیات‌ وزیران برای تضمین حداقل دریافتی تولیدکننده حقیقی یا حقوقی بر اساس هزینه تولید محصولات کشاورزی)، به جای خرید تضمینی در بورس کالای ایران ذیل بند ماده ۳۳ و سایر موارد را می‌توان از دلایل اصلی این رشد به شمار آورد که در نهایت به مدد رشد اقتصادی کشور شتافته است.

مهم‌ترین‌ ویژگی‌های موجود در آمارهای صنعتی اخیر

  • رشد یک درصدی اقتصاد ایران با احتساب نفت در سال 94 و رشد 9/ 0 درصدی بدون احتساب آن
  • رشد 4/ 5 درصدی بخش کشاورزی، کاهش 2/ 2 درصدی رشد بخش صنعتی و معدنی و تقویت 2/ 0 درصدی بخش خدمات
  • عقب‌نشینی محسوس حجم تولید مواد معدنی به دلیل شرایط سخت جهانی و افت جدی قیمت‌ها در این بازار
  • کاهش 4/ 15 درصدی تولید کنسانتره زغال‌سنگ، تضعیف 7/ 10 درصدی حجم استخراج سنگ‌آهن‌ و افت 7/ 11 درصدی تولید و عرضه سیمان
  • تولید 16 میلیون و 810 هزار تنی فولاد خام که نشان‌دهنده عقب‌نشینی 6/ 0 درصدی تولید این ماده اولیه است.
  • کاهش 2/ 7 درصدی تولید محصولات فولادی که نشان‌دهنده شرایط سخت واحدهای نوردی و شکل‌دهی فلزات است.
  • تولید 226 هزار تنی آلومینا (مهم‌ترین‌ ماده اولیه صنعت آلومینیوم) با 5/ 6 درصد رشد و تولید 298 هزار تنی شمش آلومینیوم با رشدی 8/ 3 درصدی
  • افزایش 2/ 5 درصدی حجم تولید انواع پلیمرها و تولید 5 میلیون و 639 هزار تن از این کالا و رشد 2/ 2 درصدی تولید انواع محصولات شیمیایی
  • رشد 3/ 9 درصدی تولید انواع پلی اتیلن‌ها و تولید 3 میلیون و 602 هزار تن از این کالا
  • افزایش 2/ 6 درصدی تولید پلی پروپیلن‌ها و ثبت رکورد 812 هزار تن تولید در سال گذشته
  • رشد 3/ 0 درصدی تولید اوره و ثبت حجم تولید 4 میلیون تنی از این کالا و افت 3/ 1 درصدی تولید آمونیاک
  • کاهش 8/ 35 درصدی صدور پروانه اکتشاف معدنی، افت 42 درصدی گواهی کشف، ریزش 5/ 41 درصدی پروانه بهره‌برداری از معدن، عقب‌نشینی 1/ 36 درصدی مجوز برداشت از مواد معدنی در سال 94
  • کاهش 31 درصدی حضور نمایندگی‌های شرکت‌های خارجی و افت 9/ 13 درصدی صدور کارت بازرگانی در سال گذشته.