ساناز وصالی

در طی دوره‌های مختلف تاریخی، پول به اشکال مختلفی وجود داشته است. تا آنجا که بررسی‌ها نشان می‌دهد، ابتدایی‌ترین پول به صورت کالا بوده است. نمک، ماهی خشک شده، توتون، پوست و لباس‌های چرمی، از جمله کالاهایی هستند که در دوره‌هایی از تاریخ، نقش پول را به عهده گرفته‌اند. بنابر نیاز و نو آوری جوامع، شکل پول به تدریج تغییر کرد و در این تغییر معیارهایی از قبیل سهولت حمل و نقل پول کالایی یا فساد ناپذیری آن در نظر گرفته شد و تدریجا پول فلزی، جای پول کالایی را گرفت. از جمله امتیازات پول فلزی نسبت به پول کالایی این بود که در یک واحد از این پول، ارزش بالایی متراکم بود و بنابراین حجم کمی از پول فلزی به جای حجم زیادی از پول کالایی ایفای وظیفه می‌نمود. امروزه، ابزارهای متنوعی نظیر اسکناس و مسکوک، چک و پول الکترونیکی، به عنوان وسایل دادوستد به کار گرفته می‌شوند.

پول اما، در هر مکان و زمان و به هر شکلی که باشد، همواره سه وظیفه مهم را عهده دار بوده است: وسیله مبادله یا دادوستد است،‌ واحد شمارش یا سنجش می‌باشد و ذخیره ارزش یا ثروت را به عهده دارد. (گاه وظیفه چهارمی نیز برای پول ذکر شده است که عبارت است از وسیله تسویه پرداخت‌های معوق). هرچند گاهی اوقات مشاهده می‌شود آنچه در اقتصاد به عنوان پول مورد استفاده قرار می‌گیرد، توانایی ایفای نقش خود را به درستی ندارد. به عنوان مثال یکی از مشکلاتی که در مورد استفاده از پول کالایی وجود داشت حجم زیاد یا فسادپذیری برخی از این پول‌ها بود. عدم کارایی پول در زمان دیگر، ممکن است به شکل متفاوتی ظاهر شود و این امر گهگاه ممکن است نیاز به ایجاد تغییراتی در شکل پول را به اقتصاد تحمیل نماید. در حال حاضر چنین نیازی در اقتصاد ایران کاملا محسوس است. وجود تورم در کشور، منجر به کاهش ارزش پول ملی گردیده و ملاحظه می‌شود که در ایفای وظایف پول اختلال ایجاد شده است. حتما برای هر یک از ما پیش آمده است که برای انجام یک معامله با مبلغ نه چندان زیاد، نیاز به حمل حجم عظیمی اسکناس داشته‌ایم. روشن است که این کار امینت افراد را به مخاطره می‌اندازد و افراد به ناچار استفاده از چک پول را جایگزین اسکناس‌های موجود می‌نمایند و لذا استفاده از چک پول در بسیاری موارد جایگزین استفاده از اسکناس‌های موجود می‌‌شود. این معضلات ضرورت ارائه راهکارهایی برای کاراتر نمودن پول ملی را نمایان می‌سازد. در حال حاضر سه راهکار عمده در این خصوص وجود دارد: گسترش بانکداری الکترونیک،‌ حذف سه صفر از پول ملی‌ و انتشار اسکناس‌های درشت.

اول؛ گسترش بانکداری الکترونیک

با گسترش بانکداری الکترونیک در بین آحاد جامعه، نیاز به استفاده از پول نقد کاهش می‌یابد. به علاوه، استفاده از پول الکترونیک از امنیت بالاتری نسبت به حمل پول نقد برخوردار است. مضافا اینکه رواج بانکداری الکترونیک، شناسایی و جلوگیری از فعالیت‌های پولشویی را تسهیل خواهد نمود. بی‌دلیل نیست که در کشورهای توسعه یافته چنانچه فرد از وجه نقد زیاد در معامله استفاده نماید مورد ظن قرار خواهد گرفت چرا که چنانچه فرد قصد پولشویی داشته باشد، با انجام مبادلات به صورت الکترونیک، رد پایی از خود بر جای می‌گذارد. به همین علت عموما متخلفین استفاده از پول نقد را به پول الکترونیک ترجیح می‌دهند. اما باید در نظر داشت که رواج بانکداری الکترونیک، نیازمند زیرساخت‌های امنیتی و ‌مخابراتی و نیز آموزش و فرهنگ سازی است و لذا می‌تواند به عنوان یک راه حل بلند مدت مد نظر قرار گیرد.

دوم؛ حذف سه صفر از پول ملی

این اقدام با هدف افزایش ارزش اسمی پول در تعدادی از کشورها نظیر آلمان، ‌ترکیه،‌ رومانی، فرانسه، افغانستان و برخی کشورهای آمریکای لاتین صورت گرفته است. این راهکار می‌تواند از طریق کاهش اشتباهات در محاسبات و شمارش، به ایفای وظیفه دوم پول کمک نماید. با اینحال، هستند کشورهایی که با تقویت ساختار اقتصادی خود، از دست زدن به اقدامات از این قبیل که صرفا جنبه روبنایی دارند اجتناب ورزیده اند. موضوع دیگری که در این خصوص قابل بررسی می‌باشد این است که آیا تعداد صفرهای اسکناس‌های موجود به حدی رسیده است که بتوان سه صفر آن را حذف نمود؟ یک برگ اسکناس (یا سکه) پانصد ریالی هنوز در بسیاری معاملات خرد روزمره کاربرد دارد و لذا این سوال مطرح می‌شود که با حذف سه صفر، این اسکناس‌ها یا مسکوکات به چه صورتی در خواهند آمد. به هر حال این امر بدیهی است که موضوع حذف سه صفر از واحد پول ملی، تورم را پنهان می‌نماید ولی آن را درمان نمی‌کند.

سوم؛ انتشار اسکناس‌های درشت

انتشار اسکناس‌های درشت در شرایطی به کار می‌رود که حجم زیادی اسکناس در مبادلات خرد و روزمره مورد نیاز است. این راهکار نیز دارای مزایا و معایبی است. از جمله مزایای انتشار اسکناس‌های درشت می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

۱. صرفه جویی در هزینه انتشار اسکناس‌ها (هزینه چاپ یک عدد اسکناس ده هزار تومانی، تقریبا معادل هزینه چاپ ده عدد اسکناس هزار تومانی خواهد بود).

۲. سهولت بیشتر مبادلات

۳. کاهش استفاده از چک پول و لذا کاهش اثر تورمی آن

۴. افزایش بازدهی کارکنان بانک‌ها و کاهش استهلاک دستگاه‌های خود پرداز

از جمله معایب انتشار اسکناس‌های درشت، ‌چنانکه برخی اقتصاددانان به درستی اشاره

نموده اند، افزایش احتمال جعل آن است چرا که هرچه اسکناس درشت‌تر باشد، فایده آن برای جاعلین بیشتر خواهد بود و لذا در کنار به کارگیری تدابیر امنیتی در چاپ اسکناس که توسط بانک مرکزی صورت می‌پذیرد، آموزش راه‌های شناسایی اسکناس واقعی و تشخیص آن از اسکناس جعلی برای مردم عادی ضرورت می‌یابد. به هر روی تغییر و تحولات پولی از طریق هر یک از موارد پیش گفته که انجام پذیرد، باید توجه داشت که چنانچه ریشه اصلی کاهش ارزش پول ملی که همانا تورم می‌باشد مرتفع نگردد، هر چند سال یک بار چنین چاره‌جویی‌هایی در اقتصاد کشور ضرورت خواهد یافت. بنابراین عطف توجه به ریشه‌های تورم، همچنان اولویت اصلی را در اقتصاد کشور به خود اختصاص می‌دهد.

کارشناس اداره کل اطلاعات بانکی و بررسی‌های اقتصادی بانک ملت