بررسی‌ها نشان می‌دهد خانوارهای روستایی نسبت به خانوارهای شهری به مراتب سهم کمتری از مخارج خود را به مخارج «بیمه‌ای بهداشت و درمان» و سهم بیشتری را به «مخارج جاری بهداشت و درمان» اختصاص می‌دهند. سهم مخارج بیمه‌ای و جاری برای خانوارهای شهری به ترتیب ۴/ ۳ و ۲/ ۷ و برای خانوارهای روستایی ۷/ ۲ و ۷/ ۷ بوده است. توزیع مخارج بهداشت و درمان بین دهک‌های مختلف درآمدی جامعه نیز متفاوت بوده است؛ به‌طوری‌که دهک‌های درآمدی بالای جامعه به‌طور متوسط سهم بیشتری از مخارج خود را سهم مخارج جاری و سهم کمتری را صرف مخارج بیمه‌ای می‌کنند؛ این تفاوت احتمالا به‌دلیل اهمیت پایین این مخارج در بودجه دهک‌های بالای جامعه است که اهمیت برنامه‌ریزی‌های بیمه‌ای را برای این گروه‌ها کاهش داده است.

ماهیت مصرف-پس‌انداز

مرکز آمار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی گزارش «هزینه‌های سلامت و بیمه‌های اجتماعی و درمانی در سبد مصرفی خانوارهای کشور» را برای سال ۱۳۹۶ منتشر کرد. این گزارش حجم و سهم هزینه‌های سلامت و بیمه‌های اجتماعی و درمانی را نسبت به سایر اقلام موجود در سبد مصرفی خانوار بررسی می‌کند. «هزینه‌های بهداشتی و درمانی» عمدتا ماهیت مصرفی داشته و درجه سلامت جامعه را منعکس می‌کند. هر چه سهم این هزینه‌ها در سبد مصرفی خانوار افزایش یابد به این معنی است که جامعه به‌طور کلی از عدم توجه به مراقبت‌های پیشگیرانه رنج می‌برد. در سوی مقابل، هر چه این نسبت کمتر باشد به این معنی است که خانوارها توجه بیشتری به مراقبت‌های پیشگیرانه داشته و فرصت بیشتری برای پس‌انداز دارند. برخلاف هزینه‌های بهداشت و درمان، «هزینه‌های بیمه‌های اجتماعی» عمدتا ماهیت سرمایه‌گذاری داشته و بینش عمومی نسبت به برنامه‌ریزی بلندمدت و طول عمر را روایت می‌کند. هر چه این نسبت بیشتر بوده، از یک طرف می‌توان استدلال کرد که هزینه‌های بیمه‌ای در اقتصاد بالاست و از طرف دیگر خانوارها برای رفاه طول عمر خود برنامه‌ریزی می‌کنند. بنابراین اهمیت این گزارش آن است که سهم اقلام مصرفی و پس‌انداز را در سبد مصرفی خانوار هم برای مناطق شهری و هم مناطق روستایی نشان می‌دهد.

نسبت بالای مخارج سلامت

بر مبنای گزارش مذکور، در سال ۱۳۹۶ متوسط هزینه کل سالانه یک خانوار شهری حدود ۳۹ میلیون تومان بوده است. با توجه به اینکه متوسط هزینه کل خانوار شهری ایران در سال ۱۳۹۵ حدود ۲۸ میلیون تومان بود، این مقدار نشان می‌دهد هزینه خانوار در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال قبل از آن حدود ۱۶ درصد افزایش یافته است که اختلاف قابل‌توجهی با تورم تک رقمی سال گذشته دارد. متوسط کل هزینه‌های بهداشت و درمان در سال گذشته حدود ۵/ ۳ میلیون تومان بوده است. از این مقدار ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان مربوط به «هزینه‌های بهداشتی و درمانی» و یک میلیون و ۱۰۰ هزار تومان مربوط به «هزینه‌های بیمه‌های اجتماعی و درمانی» بوده است. این ارقام نشان می‌دهد که در سال گذشته سهم هزینه‌های بهداشت و درمان در سبد هزینه‌ای هر خانوار شهری ایرانی به‌طور متوسط ۶/ ۱۰ درصد بوده و ۴/ ۸۹ درصد بقیه سهم سایر اقلام مانند خوراک و پوشاک شده است. متوسط این نسبت در کشورهای پیشرفته حدود ۹ درصد است. بنابراین سهم هزینه‌های بهداشت و درمان در سبد مخارج خانوار نسبت به کشورهای پیشرفته بالاست؛ دلیل این اختلاف را می‌توان به دو عامل نسبت داد: اول اینکه به‌طور متوسط، مراقبت‌های پیشگیرانه اجتماعی در ایران نسبت به کشورهای پیشرفته پایین است که باعث شده در عمل، سهم هزینه‌های بهداشت و درمان نسبت به مخارج خانوارها افزایش یابد. دومین دلیل این است که قیمت نسبی کالاها و خدمات مربوط به بخش بهداشت و درمان نسبت به سایر اقلام موجود در سبد مخارج خانوار بالا بوده که این خود باعث می‌شود تا خانوارها بخش بیشتری از بودجه خود را به اقلام بهداشتی و درمانی اختصاص دهند و با توجه به جذابیت رشته‌های پزشکی و تفاوت حقوق و دستمزد این گروه در اقتصاد، این سناریو قابل‌توجیه است.  از مجموع ۶/ ۱۰ درصد سهم مخارج بهداشت و درمان، حدود ۲/ ۷ درصد آن مربوط به «هزینه‌های بهداشتی و درمانی» و ۴/ ۳ درصد آن مربوط به «هزینه‌های بیمه‌های اجتماعی و درمانی» بوده است. این نسبت‌ها نشان می‌دهد که سهم مخارج سرمایه‌گذاری بهداشت و درمان کمتر از نصف سهم هزینه‌های مصرفی بهداشت و درمان است. بنابراین هزینه جاری مخارج بهداشت و درمان به میزان قابل‌توجهی بیشتر از هزینه‌های آتی و پیش‌بینی‌شده خانوارها برای اقلام بهداشت و درمان است.

خانوارهای روستایی

متوسط هزینه کل خانوارهای روستایی در سال گذشته حدود ۱۸ میلیون تومان بوده است. با توجه به اینکه این هزینه برای خانوارهای شهری حدود ۳۳ میلیون تومان بود می‌توان ادعا کرد تفاوت هزینه خانوارها در دو مناطق روستایی و شهری به میزان قابل‌‌توجهی بالاست. مقدار «هزینه بهداشت و درمان» در سال گذشته برای هر خانوار روستایی حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان بوده است. این رقم نشان می‌دهد که سهم هزینه بهداشت و درمان در سبد مخارج خانوار روستایی در سال گذشته به‌طور متوسط حدود ۳/ ۱۰ درصد بوده است. این نسبت با اختلاف ناچیز نسبت به خانوارهای شهری کمتر است؛ با این حال هنوز این نسبت از متوسط جهانی بالاتر است. از مخارج بهداشت و درمان خانوارهای مناطق روستایی، حدود ۷/ ۲ درصد آن برای هزینه‌های سرمایه‌گذاری یعنی «بیمه‌های اجتماعی و درمانی» و حدود ۶/ ۷ درصد آن مربوط به هزینه‌های مصرفی بهداشتی و درمانی بوده است. مقایسه مخارج بهداشت و درمان خانوارهای روستایی و شهری نشان می‌دهد اگرچه اختلاف قابل‌توجهی بین سطح این مخارج بین دو خانوارها وجود ندارد اما تفاوت ترکیب این هزینه‌ها بین دو گروه مصرفی و سرمایه‌گذاری بالاست به‌طوری‌که خانوارهای روستایی به مراتب سهم بیشتری از مخارج خود را صرف «هزینه‌های بهداشتی و درمانی» و سهم کمتری را صرف «هزینه‌های بیمه‌های اجتماعی و درمانی» می‌کنند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد بینش اجتماعی در مناطق روستایی درخصوص تفاوت بین مخارج پیشگیرانه و برنامه‌ریزی طول عمر نسبت به مناطق شهری پایین‌تر است.

تفاوت‌های دهکی

تفاوت مخارج بهداشت و درمان بین دهک‌های مختلف درآمدی یکی از متغیرهای مهم دیگر این گزارش است که اهتمام‌های پیشگیرانه و اهمیت مراقبت‌های سلامتی را بین اقشار مختلف درآمدی جامعه روایت می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد نوع دهک درآمدی اثر قابل‌توجهی در ترکیب مخارج بهداشت و درمان در دو زیرگروه مخارج مصرفی و سرمایه‌گذاری دارد. در مجموع می‌توان گفت هر چه از دهک‌های پایین جامعه به سمت دهک‌های بالای جامعه حرکت کنیم، تمایل بیشتری به مخارج جاری بهداشت و درمان و تمایل کمتری به مخارج بیمه‌ای وجود دارد؛ به‌طوری‌که سهم مخارج جاری بهداشت و درمان برای دهک اول جامعه حدود ۶ درصد اما برای دهک دهم جامعه حدود ۸ درصد بوده است؛ بنابراین خانوارهای فقیرتر سهم کمتری از مخارج خود را صرف هزینه‌های جاری بهداشت و درمان می‌کنند. در مقابل، سهم هزینه‌های بیمه‌ای خانوارهای دهک اول ۴ درصد اما این نسبت برای خانوارهای دهک دهم حدود ۶/ ۲ درصد بوده است. بنابراین این نسبت‌ها نشان می‌دهد که هر چه به سمت دهک‌های بالا حرکت کنیم، خانوارها مخارج بیمه‌ای را کاهش و مخارج جاری را افزایش می‌دهند؛ این تفاوت احتمالا به این دلیل است که خانوارهای طبقات بالا به‌دلیل سطح درآمد بالا، برای بهداشت و درمان خود برنامه‌ریزی بلندمدت ندارند.

12 (2)