اگر چه چک‌های برگشتی در آخرین فصل تابستان نسبت به مردادماه، در هر دو مقیاس تعدادی و ارزشی کاهش ۲/ ۰ درصدی را تجربه کرده، اما سهم حدود ۲۲ درصدی چک‌های برگشتی در اقتصاد مقدار قابل‌توجهی است که لازم است هم از زاویه سیاست‌گذاران با حرکت به سمت رونق و هم از زاویه بازیگران جزئی با استفاده از شکل‌دهی مکانیزم اعتبارسنجی مناسب کنترل شود. به‌منظور مشاهده اثرات فصلی در وضعیت چک‌های بازگشتی محاسبات نشان می‌دهد که اگر چه در شهریورماه سال‌جاری نسبت به ماه مشابه سال قبل تعداد کل چک‌های مبادله‌ای حدود ۸ درصد افزایش یافته‌اند، اما تعداد چک‌های برگشتی کاهش تقریبا ۶ درصدی را تجربه کرده است. همین عامل باعث شده است تا نسبت ارزش چک‌های برگشتی به کل چک‌های مبادله‌ای که در شهریورماه سال گذشته حدود ۲۵ درصد بود، در شهریورماه سال‌جاری به کمتر از ۲۲ درصد کاهش یابد. میانگین نسبت چک‌های برگشتی در ۶ ماه ابتدایی سال گذشته حدود ۲۳ درصد و در ۶ ماه پایانی ۲۱ درصد بوده است. میانگین این رقم در ۶ ماه ابتدایی سال‌جاری نیز ۲۲ درصد گزارش شده است. این در حالی است که داده‌های اولیه و پیش‌بینی‌ها حاکی از روند صعودی رشد اقتصادی در سال‌جاری است. به عبارت دیگر، رونق مورد انتظار امسال اثر چندانی در بهبود روند نسبت چک‌های برگشتی نداشته است. این عدم بهبود وضعیت چک‌های برگشتی را می‌توان به وزن زیاد اثر اعتبارسنجی در روند این متغیر نسبت داد.

کاهش ۲/ ۰ درصدی برگشتی‌ها

چک به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم نظام پرداخت همواره نقش قابل‌توجهی در تسویه مبادلات خرد و کلان جامعه داشته است. اما طی دو دهه اخیر به‌دلیل تداوم توسعه سامانه‌ها و تجهیزات پرداخت الکترونیکی، تراکنش‌های پردازش شده از طریق این ابزارها و سامانه‌ها رشد متناسبی داشته و ابزارهای پرداخت الکترونیکی به ‌مرور زمان جایگزین ابزارهای پرداخت سنتی نظیر اسکناس و مسکوک و انواع چک شده است. با این‌وجود، به‌دلیل اهمیت کارکرد و امتیاز چک و به‌خصوص جایگاه اعتباری چک در مبادلات کشور، این ابزار پرداخت هنوز هم از مهم‌ترین ابزارهای نظام پرداخت کشور محسوب می‌شود. در مجموع در شهریورماه سال‌جاری تعداد بیش از ۹ میلیون و ۴۸۵ هزار چک مبادله‌ای در اقتصاد جریان داشته که حدود یک میلیون و ۴۳۰ هزار فقره این چک‌ها یعنی معادل ۶/ ۱۵ درصد از آنها برگشت خورده است. این در حالی است که در مردادماه سال گذشته ۸/ ۱۵ درصد از کل تعداد چک‌های مبادله‌ای برگشت داده شده بود. به این معنی که وضعیت چک‌های برگشتی در مقیاس تعداد در شهریورماه امسال نسبت به مردادماه ۲/ ۰ درصد کاهش داشته است. این بهبود در مقیاس ارزش نیز اتفاق افتاده است؛ به‌طوری‌که در شهریورماه سال‌جاری از کل چک‌های مبادله‌ای موجود به ارزش تقریبی ۵۹ هزار میلیارد تومان، حدود ۱۲ هزار و ۸۴۱ میلیارد تومان، یعنی معادل ۸/ ۲۱ درصد از آنها برگشت خورده‌اند. این در حالی است که در دومین ماه تابستان ۲۲ درصد از کل چک‌های مبادله‌ای برگشت خورده بود به این معنی که در مقیاس ارزش نیز چک‌های برگشتی در شهریورماه امسال کاهش ۲/ ۰ درصدی را تجربه کرده است.

به منظور مشاهده اثرات فصلی لازم است ارزش چک‌های مبادله‌ای و بازگشتی در ماه‌های مشابه سال‌های متفاوت نیز مقایسه شود. چراکه فارغ از عوامل مستقل از زمان، ماه‌ها یا فصول می‌توانند میزان چک‌های مبادله‌ای و بازگشتی را تحت‌الشعاع قرار دهند از جمله این عوامل می‌توان به فصول برداشت محصول برای کشاورزان یا فصول تقسیم سود برای سایر صنایع اشاره کرد. بررسی اطلاعات منتشر شده از سوی بانک مرکزی نشان می‌دهد که اگر چه در شهریورماه سال‌جاری تعداد جک‌های مبادله‌ای نسبت به ماه مشابه سال قبل حدود ۸ درصد افزایش یافته‌اند، اما در مجموع حدود ۶ درصد تعداد بازگشتی‌ها کاهش یافته‌اند. برآیند این دو اتفاق باعث شده است تا نسبت ارزش چک‌های بازگشتی نسبت به کل چک‌های مبادله‌ای که در شهریورماه سال گذشته حدود ۲۵ درصد بود در شهریورماه سال‌جاری به کمتر از ۲۲ درصد کاهش یابد.

دو عامل کلیدی

اگر چه کاهش ۲/ ۰ درصدی در ارزش چک‌های برگشتی در شهریورماه سال‌جاری اتفاق افتاده، اما نسبت ۸/ ۲۱ درصد برای ارزش چک‌های برگشتی رقم قابل‌توجهی است که لازم است سیاست‌های لازم درخصوص کاهش این رقم پی‌ریزی شوند. در مرحله اول لازم است علل اصلی این برگشتی‌ها شناسایی شوند و در گام دوم باید سیاست‌های بازدارنده مناسب برای کنترل عوامل موثر پی‌ریزی شوند. اگرچه عوامل مختلفی از جمله عوامل فرهنگی، قضایی و اجتماعی بر میزان برگشت چک‌ها در یک اقتصاد متاثر است اما به‌طور کلی میزان چک برگشتی را می‌توان به دو عامل مهم نسبت داد. اولین عامل موثر، به‌عنوان عامل خارج از دسترس بازیگران، شرایط حاکم بر اقتصاد کلان کشور است. به این معنی که هرچه اقتصاد در یک مسیر رونق قرار گرفته و تولید داخلی سرعت رشد بیشتری داشته باشد بالطبع انتظار می‌رود میزان چک‌های برگشتی به حداقل برسد. دومین عامل موثر که یک عامل درونی است را می‌توان به وضعیت اعتبارسنجی عوامل بازار نسبت داد.

هر چه در فرآیند مبادله چک، اعتبارسنجی طرف مقابل با دقت و مکانیزم بهتری صورت گیرد، احتما چک‌های برگشتی به حد قابل‌توجهی کاهش خواهد یافت. البته بررسی روند نسبت چک‌های برگشتی در یک و نیم سال اخیر نشان می‌دهد که توجه به اعتبارسنجی به حد بیشتری می‌تواند نسبت چک‌های برگشتی را بهبود دهد؛ چراکه در سال گذشته رشد اقتصادی بالا اتفاق افتاد و داده‌های اولیه و پیش‌بینی‌ها نیز نشان از ادامه رونق در سال جدید دارند، با این حال نسبت چک‌های برگشتی در ۶ ماه ابتدایی سال‌جاری تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای نکرده است. به‌طوری‌که در ۶ ماه ابتدایی و پایانی سال گذشته به ترتیب ۲۳ و۲۱ درصد از چک‌های مبادله‌ای برگشت خورده بود. در ۶ ماه ابتدایی سال‌جاری نیز حدود ۲۲ درصد از چک‌های مبادله‌ای برگشت شده‌اند.

بانک و بیمه