مطالعه جامع؛ پیش‌شرط ورود به بازارهای آزاد

کوثر یوسفی عضو هیات علمی موسسه عالی پژوهش در مدیریت و برنامه‌ریزی فواید یا ضررهای تجارت آزاد کشاورزی با همسایگان یا هر کشور دیگری، در گرو شکل اجرا و پشتوانه تحقیقاتی این موضوع است؛ اما بدیهی است که اگر موانع تجاری کشاورزی برداشته شود، تولید کشاورزی به سوی تخصصی شدن پیش می‌رود؛ یعنی هر کشوری محصولی را تولید می‌کند که در آن مزیت نسبی دارد یا محصولی که به دلایلی ویژه است، مثلا از جهت کیفیت یا خوشنامی که این باعث می‌شود سهم مشخصی از بازار را داشته باشد؛ مثل پسته‌ یا زعفران ایران. لذا، پیش از آنکه هر کشوری بخواهد بخش کشاورزی خود را در معرض رقابت با سایر کشور‌ها قرار دهد؛ یعنی پیش از هرگونه قرارداد تجارت آزاد در این بخش، باید کشش بازار نسبت به محصولات داخلی در قیاس با محصول مشابه خارجی اندازه‌گیری شود تا معلوم شود پس از عقد قرارداد، کدام محصولات صادر و کدام محصولات وارد خواهند شد. بدیهی است که در این اندازه‌گیری باید دینامیک مساله هم لحاظ شود. برای مثال، فرض کنید که تولید چای کشاورزان افغانستانی تا پیش از تجارت آزاد با ایران ناچیز بوده است، اما پس از قرارداد میان دو کشور، این کشاورزان با لحاظ کردن بازار بزرگ چای در ایران، تولید و صادرات آن را آغاز می‌کنند و لذا چایکاران ایرانی در رقابت جدی با چای‌کاران افغانستانی قرار ‌می‌گیرند. همچنین، در این اندازه‌گیری، باید بخش غیررسمی (قاچاق) را هم که در داده‌های رسمی کشور ظاهر نمی‌شوند اما در واقعیت وجود دارند، لحاظ کرد. برای مثال، درخصوص همین محصول چای، آمار رسمی موجود در وب‌سایت اداره گمرکات یا مرکز آمار ایران، صادرات یا واردات چای از گمرکات کشور را نشان نمی‌دهند، درصورتی‌که نگاهی به بازارهای داخل، گویای واردات این محصول است.

پس اهمیت یک مطالعه جامع پیش از هرگونه قرارداد تجارت آزاد در این بخش به دلایل زیر است:

یک برآورد سرانگشتی از سرشماری‌ها نشان می‌دهد بخش کشاورزی در ایران توسط دهک‌های کم‌درآمد اداره می‌شود، بنابراین اگر تولید این بخش به دلیل رقابت‌پذیر نبودن با محصولات خارجی کاهش یابد، ممکن است به توزیع بدتری از درآمد در دهک‌های پایین منجر شود؛ اگرچه ممکن است به دلیل روستانشین بودن اغلب کشاورزان و دامداران، تبعات آن کمتر مورد توجه قرار گیرد، اما قطعا در راستای اهداف یک دولت خیرخواه نخواهد بود.

افزون بر آن، در عقد هر گونه قرارداد تجارت آزاد باید بحران‌هایی که ممکن‌ است در بخش کشاورزی به وجود آیند لحاظ شوند. برای مثال، هنگامی که بحران‌‌های خشکسالی دوره‌ای گریبان بخش کشاورزی شرق کشور را می‌گیرد، آیا دولت مجاز خواهد بود در این بخش دخالت کند و یارانه‌ خاصی را برای کشاورزان این بخش پرداخت کند یا قوانین تجارت آزاد چنین اجازه‌ای را نمی‌دهند؟

برای جمع‌بندی، باید گفت که بررسی فایده یا ضرر تجارت آزاد در بخش کشاورزی، چه با کشورهای همسایه و چه با سایر کشورها، نیازمند بررسی دینامیک و مورد به مورد ِ همه محصولات و همچنین توان بالقوه‌ کشاورزی در ایران و طرف تجاری دیگر است. به‌علاوه، عواقب دیگر این امر که شامل تغییر در توزیع درآمد ایرانیان می‌شود هم باید لحاظ شود.