صندوق‌های زمین و ساختمان

امیر تقی‌خان تجریشی پژوهشگر اقتصاد مالی با یک بررسی تطبیقی از کشورهای پیشرفته می‌توان به فهرست بلند بالایی از نوآوری‌های مالی دست یافت. برخی از کشورها چون آمریکا و انگلیس تمرکز بیشتری در حوزه بازار سرمایه داشته‏اند، در حالی که برخی دیگر چون آلمان و ژاپن تمرکزشان بر ابزارهای بازار پول بیشتر بوده است. در جایگاهی پایین‏تر، می‌توان نوآوری‌های خارج سیستم بانکی و بورس اوراق بهادار را نیز فهرست کرد که برای مثال می‏توان به پیدایش پول‏های الکترونیک یا موبایل اشاره کرد که البته با فشار و لابی سیستم‏های بانکی عملا محدود شده است؛ بنابراین در کنار ابتکار بومی، می‏توان از این مسیر به فهرست اولیه نوآوری‏های مالی دست یافت که می‏تواند دستور کار دانشگاه‏ها و مراکز پژوهشی باشد.

امیر تقی‌خان تجریشی پژوهشگر اقتصاد مالی با یک بررسی تطبیقی از کشورهای پیشرفته می‌توان به فهرست بلند بالایی از نوآوری‌های مالی دست یافت. برخی از کشورها چون آمریکا و انگلیس تمرکز بیشتری در حوزه بازار سرمایه داشته‏اند، در حالی که برخی دیگر چون آلمان و ژاپن تمرکزشان بر ابزارهای بازار پول بیشتر بوده است. در جایگاهی پایین‏تر، می‌توان نوآوری‌های خارج سیستم بانکی و بورس اوراق بهادار را نیز فهرست کرد که برای مثال می‏توان به پیدایش پول‏های الکترونیک یا موبایل اشاره کرد که البته با فشار و لابی سیستم‏های بانکی عملا محدود شده است؛ بنابراین در کنار ابتکار بومی، می‏توان از این مسیر به فهرست اولیه نوآوری‏های مالی دست یافت که می‏تواند دستور کار دانشگاه‏ها و مراکز پژوهشی باشد. تفاوت ابزارهای موجود در ایران با ابزارهای مذکور نشانگر تفاوت و فاصله زیاد ایران با کشورهای توسعه یافته است.

از دیدگاه اجرایی می‏توان با رجوع به مشکلات فعالان اقتصادی، نوآوری‏های مالی را بر اساس نیاز امروز به انجام رسانید. بر اساس مشاهدات تجربی، تقاضای دریافت تسهیلات برای مصرف و سرمایه‌گذاری در حال حاضر زیاد است. در هر دو حوزه نیز براساس پتانسیل‌های حال حاضر، می‌توان با نوآوری‌هایی مالی خلأ‌های موجود را رفع کرد. برای مثال با توجه به مشکلات بودجه‌ای دولت در سال ۹۳، به نظر می‌رسد تامین مالی پروژه‌ها از سوی منابع مالی دولتی با دشواری روبه‌رو خواهدبود و به نظر می‌رسد راه برون رفت از این مشکل، فعال کردن مردم و بخش‌های خصوصی و غیردولتی در حوزه پروژه‌ها است. به این ترتیب علاوه بر رفع مشکل فوق، امکان افزایش بهره‌وری اقتصادی نیز وجود خواهد داشت. مطابق آمارها در حدود ۵۰۰هزار میلیارد تومان نقدینگی در جامعه وجود دارد. این نقدینگی در سال‌های قبل برای حفظ ارزش خود گاه به بازار ارز و طلا، گاه به زمین و مسکن و گاه نیز به بورس اوراق بهادار سرازیر می‌شد. آنچه می‌تواند به‌عنوان سوال شاه کلید مورد استفاده قرار گیرد، جذب این نقدینگی برای سرمایه‌‌گذاری و توسعه کشور است. در این راستا از یکسو متقاضیان منابع مالی باید به این نتیجه برسند که دوران بودجه‌های کلان دولتی به سرآمده و برای دستیابی به منابع مالی باید طرح و پروژه امکان پذیر و اقتصادی داشت. و از سوی دیگر ابزارهای مالی که توانایی جذب منابع نقدینگی را برای سرمایه‌گذاری داشته باشد.

با توجه به مختصات فعلی نهادهای مالی ایران، به نظر می‌رسد بهترین جایگاه برای نوآوری‌های مالی در ایران بورس اوراق بهادار است. هرچند از تصویب قانون توسعه ابزار و نهادهای مالی جدید هنوز نیم دهه نیز نگذشته است، لیکن سنگ بنای مستحکمی برای تسهیل نوآوری‌های مالی بنا شده است. در این بین ابزارهایی که توانایی جذب سرمایه‌های خرد را دارند، موثرتر خواهند بود. برای مثال یکی از بخش‌های مهم اقتصاد ایران، امر ساخت و ساز است که چندی است با موضوع دشواری تامین سرمایه دست به گریبان است. خوشبختانه مردم از جمله صاحبان سرمایه‌های خرد نیز علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در این بخش هستند. ابزاری چون صندوق‌های زمین و ساختمان (construction fund) می‌توانند راهکاری برای این موضوع باشند علاوه بر ابزار مذکور که به نوعی از جنس تامین مالی مالکانه است، تامین مالی از جنس بدهی نیز می‌تواند راه‌گشا باشد. علاوه بر این، در این حوزه می‌توان به رهنی‏سازی (securitization) وام‌های مسکن نیز اشاره داشت. خوشبختانه طرح‌های مذکور در وزارتخانه راه و شهرسازی و شرکت‌های وابسته مانند عمران و نوسازی شهر و بانک مسکن با جدیت در حال پیگیری است. با توجه به زمانبر بودن اجرایی کردن نوآوری‌های، مالی انتظار می‌رود همانند وزارت راه و شهرسازی، سایر وزارتخانه‌های مرتبط نیز اهمیت ویژه‌ای برای تامین مالی پروژه‌ها قائل شوند. برای نمونه، صندوق‌های پروژه (Project Fund) نیز می‌توانند راهکارهایی برای جذب منابع در راستای سرمایه‌گذاری در حوزه‌هایی چون نفت و گاز و پتروشیمی و نیروگاه باشند. به موارد مذکور، می‏توان حوزه اوراق مشارکت شرکتی (Corporate Bond) را نیز افزود.

البته باید توجه کرد در حوزه محصولات مالی، اسلام نگاه ویژه و فعالی دارد و قطعا پیاده‌سازی محصولات مالی و نوآوری در این زمینه، ‌باید از دیدگاه فقهی نیز بررسی شود. این امر به طور خاص در نوآوری‏های مالی مبتنی بر بدهی، با توجه به حیله‏های ربا پررنگ‏تر است. همان‌طور که در ابتدای نوشتار ذکر شد فهرست نوآوری‌های مالی بسیار بلند بالا است، لیکن سخن را کوتاه می‌کنم، در حال حاضر به نظر می‌رسد تامین مالی برای پروژه‌های توسعه‌ای و ساخت و ساز از یکسو و تامین مالی برای بنگاه‌های سودآور از سوی دیگر موضوع با اولویت‌تری نسبت به سایر نوآوری‌های مالی بوده و می‌تواند بخشی از مشکلات اقتصادی را برطرف کند.