چهار رکن شهرهای آینده
شهرها به‌عنوان مراکز فعالیت‌های اقتصادی و ایفای سهم بیش از ۷۰درصد در تولید ناخالص داخلی در سطح جهان فرصت‌ها و چالش‌های متعددی را پیش‌روی جامعه بشری نهاده است؛ چالش‌هایی که روز به روز بر پیچیدگی آنها افزوده می‌شود. براساس گزارش برنامه اسکان بشر ملل متحد، در سال ۲۰۲۳ حدود ۱.۱میلیارد نفر در زاغه‌ها و سکونتگاه‌های غیررسمی سکونت داشته‌اند که از این رقم حدود ۲۰۰میلیون نفر تنها از سال ۲۰۲۰ به این شمار افزوده شده‌اند. در این سال همچنین حدود ۳۱۸میلیون نفر، بی‌خانمانی را در سطح جهان تجربه کرده‌اند، این در حالی است که ۲.۲میلیارد نفر به آب آشامیدنی بهداشتی و ۳.۵میلیارد نفر به خدمات بهداشتی دسترسی نداشته‌اند.
اولین دوشنبه ماه اکتبر به‌عنوان روز جهانی اسکان بشر نام‌گذاری شده است و از سال ۱۹۸۶ به مناسبت این روز و با هدف یادآوری مسوولیت جامعه بشری در قبال چالش‌های جهانی ناشی از رشد شهرنشینی و یافتن راهکارهای پایدار و نیز بهره‌گیری از فرصت‌های ایجادشده برای توسعه، رویدادهای مختلفی در سراسر جهان برگزار می‌شود. عنوان «مشارکت جوانان برای ساختن آینده شهری بهتر» به‌عنوان موضوع روز جهانی اسکان بشر در سال ۲۰۲۴ انتخاب شده است.
همان‌گونه که اشاره شد، به‌رغم نقش‌آفرینی نواحی شهری به‌عنوان پیشران رشد اقتصادی و تولید ثروت، چالش‌های موجود نه‌تنها کماکان پابرجاست، بلکه به دلیل ناکارآمدی پارادایم‌های سنتی و حاکم بر نظام‌های شهری با تمرکز بر توسعه شکل‌های کالبدی و گاه نادیده‌انگاری یا کم‌توجهی به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی توسعه شهری و نیز اثرگذاری پدیده‌های طبیعی، بر پیچیدگی و دامنه این چالش‌ها نیز افزوده شده و شهرها، سیاستگذاران و مدیران شهری را در خط مقدم مواجهه با این چالش‌ها قرار داده است. یافته‌های گزارش ارزیابی روند تحقق آرمان ۱۱ از آرمان‌های توسعه پایدار حاکی از آن است که جهان در رسیدن به اهداف آرمان ۱۱ تحت عنوان «شهرها و جوامع پایدار» توفیقی چندانی نداشته و با تداوم روند کنونی و عدم‌اتخاذ تدابیر و اقدامات حیاتی و ایفای نقش موثر از سوی سیاستگذاران و بازیگران حوزه شهری نیل به اهداف یادشده به‌طور مطلوب تحقق نخواهد یافت.
براساس مستندات و گزارش‌های برنامه اسکان بشر ملل متحد (هبیتات)، در حال حاضر تغییرات اقلیمی و تامین مسکن در استطاعت، از مهم‌ترین چالش‌های فراروی توسعه شهری پایدار محسوب می‌شوند. پدیده تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر به‌طور مخاطره‌انگیزی با توسعه شهری به همگرایی رسیده و آثار و پیامدهای آن در سطح جهانی بر سکونتگاه‌های انسانی مشهود است. این موضوع به درجه‌ای از اهمیت و توجه رسیده است که سازمان ملل متحد از سال ۲۰۲۲ نشست وزرای شهرنشینی و تغییرات آب‌وهوایی را در حاشیه کنفرانس اعضای کنوانسیون چارچوب سازمان ملل در خصوص تغییرات آب‌وهوایی موسوم به COP برگزار می‌کند که اولین نشست آن در حاشیه COP۲۷ در شرم‌الشیخ مصر برگزار شد و موضوعات پیشگیری، سازگاری و تامین مالی تغییرات آب‌وهوایی را در دستور کار خود داشت.
یکی از ابعاد اثرگذاری و پیامد این پدیده طبیعی بر سکونتگاه‌های انسانی در کنار ده‌ها پیامد دیگر نظیر خشکسالی، سیلاب‌ها، فرونشست زمین، کمبود منابع آب شیرین و... عبارت است از جابه‌جایی‌های نابسامان جمعیتی در پهنه سرزمین و گسترش بی‌رویه زاغه‌ها، سکونتگاه‌های غیررسمی و حاشیه‌نشینی در اطراف کلان‌شهرها که خود منشأ ایجاد چالش‌ها و آسیب‌های متعدد اجتماعی و اقتصادی در کلان‌شهرهاست که عینی‌ترین مصادیق آن را می‌توان در کشورمان شاهد بود. حقیقت آن است که پرداختن به این چالش‌ها مستلزم اتخاذ رویکردی یکپارچه، مشارکتی و پایدار ازطریق ایجاد هم‌افزایی میان کلیه بازیگران، سیاستگذاران و مدیران دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌مدخل با هدف پیشگیری، پیش‌نگری و سازگاری است.
باری، خبر آغاز تدوین برنامه ملی سازگاری (NAP) در کشور با محوریت سازمان حفاظت محیط‌زیست، تصویب سند ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در دی‌ماه سال ۱۴۰۲ و محورهای مرتبط با مضامین زیست‌محیطی مندرج در آن سند و نیز همکاری‌های در جریانِ شرکت بازآفرینی شهری ایران، به‌عنوان دبیرخانه ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار، با سازمان حفاظت محیط‌زیست و نیز دفتر برنامه اسکان بشر ملل متحد در تهران می‌تواند نویدبخش ایجاد این مشارکت و هم‌افزایی برای پرداختن به چالش‌های شهرها و روند توسعه شهری در مواجهه با پدیده تغییرات اقلیمی و یافتن راهکارهای پایدار برای پیشگیری، پیش‌نگری و سازگاری با آثار و پیامدهای تغییر اقلیم بر سکونتگاه‌های انسانی باشد.
دیگر چالش عمده و البته مزمن یادشده در این نوشتار که روند توسعه شهری با آن دست به گریبان است، موضوع تامین مسکن، به‌ویژه مسکن در استطاعت و ارزان‌قیمت برای گروه‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر است که در سطح جهانی این چالش خود متاثر از دو ابرچالش مناقشات داخلی و خارجی و بی‌ثباتی‌های اقتصادی است. بررسی روند تعیین عناوین و موضوعات نام‌گذاری مناسبت روز جهانی اسکان بشر در دوره ۴۰ساله از آغاز این ابتکار توسط سازمان ملل نشان می‌دهد که به‌رغم معطوف شدن توجهات، سیاستگذاری‌ها و اقدامات توصیه‌شده به سمت و سوی موضوعات زیست‌محیطی و اقلیمی، اجتماعی، اقتصادی و موضوعات فضایی شهر در سال‌های اخیر، موضوع «مسکن» در کنار عنوان «شهر» به عنوان دو رکن پدیده شهرنشینی از موضوعات پرتکرار و در کانون توجه سازمان ملل بوده و به باور آن مرجع تخصصی بین‌المللی دسترسی به مسکن پیش‌نیاز دسترسی به اشتغال، آموزش، بهداشت و خدمات اجتماعی محسوب می‌شود.
پیش‌بینی‌ها و آمارهای سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که تا پایان سال ۲۰۳۰ حدود ۳میلیارد نفر یعنی معادل ۴۰درصد جمعیت جهان به مسکن مناسب نیاز خواهند داشت که این رقم معادل تقاضای حدود ۳۶هزار واحد مسکونی در روز است. از منظر برنامه اسکان بشر ملل متحد چالش‌های استطاعت‌پذیری، دسترسی‌پذیری و تکافوی مسکن تنها قابل حل توسط دولت‌ها نیست و این امر مستلزم ایفای نقش و مشارکت اثربخش کلیه بازیگران حوزه مسکن و عهده‌داری نقش و تعهدات روشن و مشخص توسط هریک از آنهاست.
در کشور ما نیز در دوره بعد از انقلاب اسلامی طرح‌ها و برنامه‌های متنوعی برای تامین مسکن تجربه شده و در جریان است که از جمله آنها می‌توان به طرح مسکن پاک، مسکن اجتماعی، مسکن مهر، برنامه اقدام ملی مسکن و اخیرا طرح نهضت ملی مسکن اشاره کرد که هرکدام با نقاط قوت و ضعف خود و کامیابی در میزان پاسخگویی به تقاضای گروه‌های هدف، سازوکارهای تامین مالی و میزان مشارکت بازیگران می‌تواند حاوی درس‌آموخته‌های ارزشمندی برای سیاستگذاران بخش مسکن جهت تدوین سیاست‌های اثربخش‌تر و پایدارتر در آینده، از جمله اتخاذ راهکارهای تنوع‌بخشی به بازار مسکن و تامین مسکن نظیر تولید و عرضه مسکن استیجاری از طریق ایجاد بازار اجاره‌داری حرفه‌ای مسکن با مشارکت بخش خصوصی و نیز کاربست سازوکارهای ابتکاری تامین مالی مسکن باشد.
در پایان، آنچه روشن است، آینده حیات جامعه بشری لاجرم مبتنی بر سکونت شهری و شهرنشینی است و با توجه به اینکه روز به روز بر دامنه پیچیدگی چالش‌های فراروی شهرنشینی افزوده می‌شود، بنابراین به نظر می‌رسد زمان برای اقدامات پایدار و اثربخش فرارسیده است و صدای شهرها باید بیش از پیش در گفتمان جهانی تقویت شود. نام‌گذاری روز جهانی اسکان بشر سال‌جاری تحت عنوان «مشارکت جوانان برای ساختن آینده شهری بهتر» بهانه و فرصتی است تا به جوانان به‌عنوان شهروندان اکنون و آینده نگریسته شود و آنان بتوانند با بهره‌گیری از دانش روز و درس‌آموزی از مسیر سپری‌شده و تجارب گذشته و نیز با رویکردی توام با مسوولیت‌پذیری نه‌تنها بر طنین صدای شهرها در این گفتمان جهانی بیفزایند، بلکه خود صدای رسای شهرها باشند تا نسل‌های آینده، زندگی در شهرهایی فراگیرتر، ایمن‌تر، تاب‌آورتر و پایدارتر را تجربه کنند.
