اوراق مشتقه؛ ابزاری برای حرکت به سوی اقتصاد آزاد

حمید میرمعینی/تحلیلگر ارشد بازار سرمایه و مدرس دانشگاه یکی از جنبه‌‌‌های مهم توسعه بازارهای مالی، استفاده از ابزارهای پوشش ریسک تحت عنوان مشتقه‌‌‌های بر پایه انواع دارایی‌‌‌هاست. ابزارهای مشتقه در واکنش به نیازهای پیچیده زندگی اقتصادی امروزی ایجاد شده‌‌‌اند. مادامی‌‌‌که محیط کسب‌وکار پیچیده می‌شود، محصولات مالی جدیدی برای مقابله با این پیچیدگی‌‌‌ها موردنیاز است که مبادلات مشتقه‌‌‌ها بخش مهمی از راه‌‌‌حل مکمل است؛ چه به عنوان راهکاری برای نقدشوندگی بیشتر، چه به عنوان کمک‌کننده به شفافیت بیشتر اطلاعات و چه به عنوان پوشش‌دهنده ریسک‌‌‌های احتمالی. اوراق مشتقه شامل قراردادهای آتی (استاندارد)، پیمان‌‌‌های آتی (شخصی‌سازی‌شده)، اختیار معامله‌ها، فروش استقراضی و سوآپ، دارایی‌‌‌های مالی هستند که ارزش آنها، برگرفته از ارزش دارایی یا مجموعه‌‌‌ای از دارایی‌‌‌های پایه خواهند بود.

از دید تاریخی، وجود مشتقه‌ها به زمان‌‌‌های بسیار دور برمی‌‌‌گردد. در برخی از تابلوهای کشف‌شده مربوط به ۱۷۶۰سال قبل از میلاد در موزه بریتانیا، مشخص شده است که در آن زمان مبادله و تحویل برده در یک تاریخ معین در آینده براساس نرخ تسویه متغیر وجود داشته و حتی فروشنده دارای یک نوع اختیار فروش یا عدم‌فروش بوده است. همچنین مدارک دیگری دال بر وجود بازارهای اختیار و بازارهای آتی برای معاملات ابریشم در چین باستان و معاملات برنج در ژاپن وجود دارد. ارسطو در کتاب «سیاست» داستانی درباره یکی از معاملات تالس تعریف می‌کند که شباهت زیادی به قرارداد آپشن امروزی دارد.

سیر تحول استفاده از ابزار مشتقه‌ها همچنان ادامه دارد؛ تا جایی که حجم گردش معاملات مشتقه‌ها در دوسال اخیر حدود ۵۰‌درصد رشد داشت و در دسامبر ۲۰۲۳ به رکورد ۱۵.۷میلیارد دلار معامله در ماه رسید. در ایران نیز با کسب موافقت از کمیته فقهی در سال ۱۳۹۰، دستورالعمل اولیه معاملات قراردادهای اختیار معامله به تصویب رسد. برای نخستین بار در ۲۵مرداد ۱۳۹۱ بر روی سهام شرکت پتروشیمی کرمانشاه قراردادهای اختیار فروش تبعی منتشر شد، اما می‌توان تاریخ ۲۸ آذر ۱۳۹۵ را آغازی بر معاملات قراردادهای استانداردشده اختیار معامله سهام دانست و از آن تاریخ به بعد رسما بازار ابزار مشتقه‌ها در بورس و فرابورس راه‌اندازی شد و تا به امروز شاهد روند رو به رشد معاملات در این بازارها و همچنین در بورس‌کالا هستیم. این بازار می‌تواند قابلیت رشد بیشتر در حجم و گردش معاملات و همچنین اثرگذاری مفیدتر بر روندهای بازار را داشته باشد؛ اما به دلیل نا‌آشنایی فعالان بازار با کارکردهای این بازار از یک‌سو و عدم‌اطمینان از مکانیزم‌‌‌های نظارتی بر معاملات و روند دستکاری‌‌‌های احتمالی از سوی عمدتا سهامداران عمده و مدیریت ناشران این اوراق از سوی دیگر تاکنون استقبال قابل‌توجهی از این ابزارها نشده است. این در حالی است که میانگین ماهانه معاملات این اوراق در بازار سهام به‌سختی به یک‌درصد ارزش معاملات سهام می‌‌‌رسد.

ایفای نقش بالقوه ابزارهای مشتقه در توسعه پایدار بازارهای مالی و چه‌بسا اقتصاد کشور (از طریق استفاده از این ابزارها در کلیه بازارهای کالایی و پیشگیری از نوسانات هیجانی قیمت‌ها، ارز و نرخ بهره)، نیازمند پرداختن بیشتر و عمق‌‌‌دهی بالاتر به بازار این دارایی‌‌‌های مالی از طریق افزایش تعداد نمادها و دارایی‌‌‌های پایه مشمول و زنجیره‌‌‌های قراردادی کامل‌‌‌تر، اجرای مقررات و نظارت‌‌‌های سختگیرانه در جهت اطمینان‌بخشی به فعالان بازارها و همچنین اهتمام به امر آموزش کاربردی فراگیر در بین اهالی بازار است. هرچند با ظهور هوش مصنوعی و استفاده از الگوریتم‌‌‌ها در معاملات، قطعا پارادایم معاملات به سمت استفاده بیشتر از این نوع ابزارهای مشتقه میل پیدا می‌کند و نحوه استفاده از فرصت‌های موجود در بازارها از نوسان‌گیری و آربیتراژ تا پوشش ریسک دستخوش تحولاتی عمیق و در جهت توسعه بازارها خواهد شد و استفاده از این ابزارها به علمی‌‌‌تر و حرفه‌‌‌ای‌‌‌تر شدن بازارهای مالی و کالایی خواهد انجامید و همین امر نوید حرکت به سمت اقتصاد بازار را خواهد داد.