نگاهی به قراردادهای دیجیتال در ایران و جهان
لازم به ذکر است که قراردادهای هوشمند به عنوان قراردادهای دیجیتالی نیز تفسیر می‌شوند که دستوری مشتمل بر یک‌سری کد هستند. این قراردادها معمولا با ارزهای رمزنگاری‌شده مرتبط هستند. برای مثال این نوع قراردادها یک‌بلوک اساسی برای (DEFI (decentralized finance و (NFT (Non-fungible tokens در نظر گرفته می‌شوند. درواقع، کدهای نوشته‌شده در قراردادهای هوشمند شامل شروط و عملکردهای متقابل با آنهاست و درصورتی که شرط‌‌ها برقرار شوند، عملکردهای متناظر آنها به طور خودکار، فورا و بدون دخالت واسط اجرا می‌شوند. در حال حاضر قراردادهای هوشمند در حال استفاده در بسیاری از صنایع از جمله مراقبت‌‌های بهداشتی، زنجیره تامین، املاک و مستغلات هستند.
این قراردادها میتوانند برای تسریع و کاهش هزینه‌‌های بسیاری از عملیات‌های مالی مانند پرداخت‌‌های صورتحساب یا انتقال وجه، تسویه خودکار وام‌‌ها (مانند وام‌‌های مسکن یا وام‌‌های شخصی)، تسویه خودکار معاملات اوراق بهادار (مانند سهام، اوراق قرضه و مشتقات) و تسویه خودکار ادعاهای بیمه (مانند خسارت‌‌های آتش‌‌سوزی یا تصادفات) استفاده شوند. در مجموع، قراردادهای هوشمند برای ارائه طیف وسیعی از خدمات مالی، مانند مدیریت دارایی، مشاوره مالی و مدیریت ریسک، استفاده می‌شوند. این نوع قراردادها میتوانند به بهبود کارآیی و کاهش هزینه‌‌های خدمات مالی کمک کنند. در کنار موارد مذکور، قراردادهای هوشمند میتوانند موجب شفافیت و کارآیی بیشتر شوند و در عین حال امنیت را بیشتر تضمین کنند.
علاوه بر این، دیگر نیاز نیست که کاربران به جعبه‌سیاه یک سیستم متمرکز اعتماد کنند، در عوض به Code is Law تکیه می‌کنند؛ چرا که رصد نحوه رفتار هر برنامه به‌سادگی صورت می‌گیرد. باید در نظر داشت، پذیرش مزایای قراردادهای هوشمند نباید به منزله مغفول‌ماندن چالش‌‌های آن باشد. با این حال، پیچیدگی این قراردادها، توسعه و نگهداری آنها را در هاله‌‌ای از ابهام قرارداده است. قراردادهای هوشمند از جمله قراردادهایی هستند که پس از نوشته شدن در شبکه بلاک‌چین، امکان متوقف کردن روند کار آنها از طرف هیچ‌کس، حتی نویسنده آن، وجود ندارد. پرواضح است که این نوع قراردادها در برابر برخی حملات هکری آسیب‌‌پذیرند؛ چرا که این کدها توسط افراد نگاشته می‌شوند، بنابراین خطای انسانی همیشه حاضر است.
با وجود عملکرد مطلوب، همچنان این نوع قراردادها به طور گسترده از سوی صنعت مالی مورد پذیرش قرار نگرفته‌اند. طبق بررسی مقالات نگاشته‌شده در این حوزه، عملکرد هوش‌‌مصنوعی در سازوکار انعقاد قراردادهای هوشمند با چالش‌‌هایی مواجه است. یکی از این چالش‌‌ها بازخوانی مفاد قرارداد براساس نوع مقرراتی است که در پردازنده این ابرکامپیوتر به صورت پیش‌نویس درج شده است. در صورتی که در سطح بین‌الملل مقررات متحدالشکلی در راستای شناسایی مصادیق شروط غیرمنصفانه مورد تصویب قرار گرفته باشد، امکان جلوگیری از چالش‌‌های بیان‌شده در خصوص عملکرد هوش مصنوعی نیز موجود است.
چالش دیگر این است که هوش مصنوعی برای دریافت اطلاعات موردنیاز خود جهت بازخوانی مفاد قراردادهای منعقده، نیازمند استخراج برخی اطلاعات توسط اوراکل‌‌ها (Oracle) است. محدوده عملکرد اوراکل‌‌ها و میزان دسترسی آنها به اطلاعات موجود، منوط به کمیت شفافیت اطلاعاتی است که در یک‌نظام حقوقی حاکم است. از این‌رو سیاستگذاری‌‌های تقنینی در جهت افزایش شفافیت اطلاعاتی میتواند یکی دیگر از الزامات حقوقی کشورها از جمله کشورهای در حال توسعه مانند ایران قلمداد شود.
با وجود چالش‌‌ها، قراردادهای هوشمند هنوز در مراحل اولیه توسعه هستند؛ اما پتانسیل ایجاد انقلاب در صنعت خدمات مالی را دارند. با ادامه توسعه این فناوری، انتظار می‌رود که شاهد کاربردهای بیشتری از قراردادهای هوشمند در بخش مالی باشیم. ارزش واقعی اسمارت‌کانترکت‌‌ها طبق استفاده از مواردی همچون پرداخت (ارز دیجیتال یا فیات)، زنجیره‌‌های تامین و برنامه‌‌های پیچیده‌‌تر مانند منابع مالی غیر‌متمرکز (DEFI) از جمله پروتکل‌‌های وام‌دهی، سکه‌‌های ثابت، بیمه‌‌ها، تولید عدد تصادفی و شرط‌بندی‌‌ها حاصل می‌شود. پذیرش قراردادهای هوشمند در سراسر جهان در حال افزایش است، به طوری که در سال ۲۰۲۲، ارزش بازار قراردادهای هوشمند بیش از ۳۱میلیارد دلار تخمین زده شده است و انتظار می‌رود این رقم تا سال ۲۰۲۷ به بیش از ۱۵۷میلیارد دلار برسد.
کشورهای پیشرو در زمینه این فناوری نظیر ایالات‌متحده، چین، کره‌جنوبی، سنگاپور، سوئیس، کانادا، انگلستان و استرالیا در حال رقابت برای تبدیل‌شدن به رهبران جهانی در این زمینه هستند. این کشورها به دلیل داشتن اکوسیستم‌های قوی بلاک‌چین، حمایت دولت و جامعه توسعه‌‌دهندگان، پیشگامان توسعه قراردادهای هوشمند هستند. کشورهایی که قراردادهای هوشمند را به رسمیت شناخته‌‌اند، قوانین مختلفی در مورد نحوه استفاده از آنها وضع کرده‌‌اند. برخی از کشورها قوانینی در مورد نحوه ذخیره کد قراردادهای هوشمند دارند، در حالی که برخی دیگر قوانینی در مورد نحوه اجرای آنها وضع کرده‌‌اند. در کشورهای در حال توسعه، قراردادهای هوشمند میتوانند نقش مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایفا کنند. ازین‌رو انتظار می‌رود که محبوبیت آنها در سال‌های آینده افزایش یابد.
در ایران هرچند با وضع قوانین جدیدی نظیر قانون کاداستر تلاش شده است ثبت الکترونیک بیش‌‌ازپیش توسعه یابد، اما استفاده از روش‌های ثبت نو در بستر بلاک‌چین با بهره‌‌گیری از قراردادهای هوشمند، نیازمند زمینه‌‌ها و زیرساخت‌‌های فنی و حقوقی است. پیاده‌سازی فرآیند انعقاد این قراردادها در حقوق ایران نیازمند توجه به چالش‌‌های این حوزه، ازجمله نحوه احراز زمان و مکان انعقاد این قراردادها، چالش‌‌های مرتبط با عیوب اراده، نظام مسوولیت و نظام پذیرش خطر است. حل این چالش‌‌ها میتواند پذیرش این قراردادها در حقوق ایران را هموارتر کند.
در مجموع، هوش مصنوعی برای عملکرد صحیح در سازوکار انعقاد قراردادهای هوشمند به دو عامل نیاز دارد: یکی، وجود مقررات متحدالشکلی در سطح بین‌الملل در راستای شناسایی مصادیق شروط غیرمنصفانه و دیگری، وجود شفافیت اطلاعاتی در نظام حقوقی حاکم است. با فرض پذیرش قراردادهای هوشمند ابعاد دیگری از این دنیای سراسر پیچیدگی موضوعیت پیدا می‌کند. اینکه آیا به لحاظ حقوقی قرارداد هوشمند دارای ماهیت قراردادی است؟ در صورتی که پاسخ مثبت است، آیا مطابق قواعد عمومی حاکم بر معاملات می‌توان به اعتبار این قراردادها حکم داد. تا چه میزان احراز اهلیت متعاملین در پیاده‌سازی قراردادهای هوشمند در ایران موضوعیت دارد یا اینکه سازوکارهای رگولاتوری کشور تا چه میزان توانایی مدیریت کارآمد را خواهند داشت.
مطالعاتی که تا امروز در حوزه قراردادهای هوشمند صورت گرفته، تا حد زیادی حول پرسش‌‌ها و ابهامات مذکور بوده است. انتظار می‌رود با توجه به اهمیت موضوع و وسعت و سرعت پیشروی و میزان پذیرش اجتماعی آن، بدنه سیاستگذاری کشور با ارتقای دانش خود پایه‌‌های این بنا را پیش از فروپاشی محکم کند؛ چراکه بی‌توجهی و تاخیر در آن در کنار تعمیق ابعاد وجودی و اثرات حاصله، تزلزل امنیت اقتصادی-سیاسی امری دور از انتظار نخواهد بود.
