طناب‌کشی اعضای شانگهای
روزهای پنج‌شنبه و جمعه هفته گذشته، رهبران کشورهای عضو سازمان شانگهای، از جمله هند، پاکستان و چهار جمهوری آسیای مرکزی در سمرقند ازبکستان گردهم آمدند و مذاکرات مهمی بین آنها انجام شد. در این نشست، نخستین دیدار رودرروی پوتین و شی جین پینگ از زمان شروع جنگ اوکراین انجام شد. در گفت‌وگوهای دو رئیس‌جمهور، پوتین به این نکته اشاره کرد که مقامات چینی درباره جنگ اوکراین «پرسش‌ها و نگرانی‌هایی» دارند. این نخستین پذیرش وجود اختلافات بین دوطرف بر سر حمله روسیه به اوکراین بود. حضور پوتین و رئیس‌جمهور چین در نشست رهبران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، تنها چند روز پس از چند شکست بزرگ ارتش روسیه در جنگ اوکراین صورت گرفت. حمله روسیه به اوکراین سبب انزوای دیپلماتیک مسکو شده و تحریم‌هایی که از سوی غرب علیه روسیه اعمال شده، لطماتی به اقتصاد این کشور وارد کرده است که اثرات بلندمدتی خواهد داشت.
در ماه‌‌‌های اخیر، چین برخی اقدامات حمایتی را برای روسیه انجام داده و کمک‌های اقتصادی در اختیار این کشور قرار داده است. همچنین مبادلات تجاری دوطرف به ارقام بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است. اما همزمان با نزدیک‌شدن زمستان، تحلیلگران این پرسش را مطرح می‌کنند که چین تا چه حد و به چه قیمتی حاضر است از مسکو همچنان پشتیبانی کند. یکی از تحلیلگران ارشد موسسه کارنیج برای صلح بین‌المللی می‌گوید: «وضعیت اقتصادی روسیه در حال بدتر شدن است و این عامل سبب می‌شود، چین در ارتباط با روسیه دست بالا را داشته باشد. پیوند بین مسکو و پکن قبل از حمله روسیه به اوکراین، یعنی قبل از اینکه روسیه شریک نیازمندتر باشد، غیرمتوازن بود و حالا میزان عدم‌توازن ارتباط دوطرف به‌شدت افزایش یافته است و در حال حاضر، چین نقش هدایت‌کننده ارتباط را بازی می‌کند.»
چین وعده داده است که بر عمق ارتباط با روسیه بیفزاید. در گزارش رسمی چین از دیدار روز پنج‌شنبه شی و پوتین، به اوکراین اشاره نشد؛ در عوض، در این گزارش آمده که شی گفته است، چین برای گسترده‌تر کردن همکاری‌ها در حوزه‌های مورد علاقه دوطرف، با روسیه همکاری خواهد کرد. چین نقش پیشرو را برای ایجاد ثبات و تزریق انرژی مثبت در جهان بی‌ثبات کنونی بازی می‌کند. پوتین نیز گفته است که با چین برای ایجاد نظم جهانی چندقطبی، دموکراتیک و عادلانه همکاری خواهد کرد. او گفت: «تلاش برای ایجاد جهان تک‌قطبی اخیرا شکلی کاملا ناپسند پیدا کرده و برای اکثر کشورهای جهان غیر‌قابل قبول است.»
نشست سازمان همکاری شانگهای به پکن و مسکو فرصت داده است تا بر تقویت تلاش‌ها برای ایجاد نظم جهانی چندقطبی تاکید کنند؛ اما حمله روسیه به اوکراین، زمینه‌های اختلاف را در درون سازمان همکاری شانگهای به وجود آورده و برخی کشورها با آنچه در حال وقوع است، کاملا مخالف هستند. رهبران جمهوری‌های شوروی سابق، شاهد ورود تانک‌های روسیه به اوکراین بودند و نگران هستند که روسیه روزی به سرزمین آنها حمله کند؛ به‌ویژه قزاقستان از تایید اقدامات مسکو اجتناب کرده است. قزاقستان کمک‌های انسان‌دوستانه به اوکراین ارسال کرده و توکایف، رئیس‌جمهور این کشور از به رسمیت شناختن مناطق جدایی‌طلب شرق اوکراین که تحت حمایت مسکو هستند، اجتناب کرده است. این موضعگیری سبب خشم کرملین شده است.
نکته دیگر این است که چین از محکوم‌کردن حمله روسیه به اوکراین اجتناب کرده و این موضعگیری سبب نگرانی جمهوری‌های آسیای مرکزی شده است. این نگرانی سبب می‌شود که تلاش‌های پکن برای ایجاد پیوندهای مستحکم‌‌‌تر با همسایگان خود در آسیای مرکزی با موانعی مواجه شود و این در حالی است که طی دودهه اخیر، چین انرژی زیادی را صرف این هدف کرده است. شی در سفر هفته پیش خود به قزاقستان که نخستین سفر خارجی او در هزار روز اخیر بود، تلاش کرد نگرانی‌های یادشده را رفع کند. بنا به گزارش رسانه دولتی چین، شی به همتای قزاقستانی خود گفته است: «چین همواره از قزاقستان در حوزه استقلال، حق حاکمیت و یکپارچگی ارضی حمایت می‌کند.»
یکی از عواملی که روابط کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای را پیچیده می‌کند، هند است. هند نقش منحصربه‌فردی در این سازمان دارد. دهلی‌نو که مثل پکن از محکوم‌کردن حمله روسیه به اوکراین اجتناب کرده است، ارتباطی دیرینه و قوی با مسکو دارد که به دوران جنگ سرد بازمی‌گردد. طبق برخی تخمین‌ها، هند بیش از ۵۰درصد تجهیزات نظامی خود را از روسیه تامین می‌کند. در ماه‌‌‌های اخیر، هند بر خرید نفت، زغال‌سنگ و کود از روسیه به‌شدت افزوده و این در حالی است که غرب فشارهای شدیدی بر دهلی‌نو وارد کرده است تا هند ارتباط خود را با روسیه قطع کند. البته روابط هند با چین سرد است؛ زیرا دو طرف درگیر مناقشات مرزی هستند. به این ترتیب، هند به واشنگتن و همپیمانهای این کشور در توافق‌نامه هند و حوزه پاسیفیک نزدیک‌‌‌تر شده است. هند یکی از اعضای گروه «دیالوگ امنیتی چهارجانبه» است که سه عضو دیگر آن، آمریکا، استرالیا و ژاپن هستند و در واکنش به تهدید چین شکل گرفته است.
هند نه‌تنها با چین درگیری مرزی دارد، بلکه از افزایش نفوذ اقتصادی این کشور بر همسایگان خود نگران است. یکی از تحلیلگران می‌گوید: «از زمانی که مودی نخست‌وزیر هند شده و قدرت را در این کشور در دست گرفته، روابط هند و چین پیوسته سردتر شده است. اما سازمان همکاری شانگهای می‌تواند فضایی برای هند به وجود آورد تا این کشور با چین و روسیه تعامل کند.» پرسش مهم این است که آیا سازمان همکاری شانگهای می‌تواند نظمی جدید در جهان به وجود آورد که علیه غرب باشد؟ این سازمان سال ۲۰۰۱ از سوی چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان برای مبارزه با تروریسم و تقویت امنیت مرزی تشکیل شد.
در دوران ریاست‌جمهوری شی جین پینگ، این سازمان توسعه پیدا کرد؛ یعنی از سال ۲۰۱۷ هند و پاکستان نیز عضو آن شده‌اند. در نشست هفته پیش، ایران نیز به عضویت این سازمان درآمد. افغانستان عضو ناظر است و طالبان که یک‌سال است قدرت را در این کشور به دست گرفته، هیاتی را به نشست اخیر اعزام کرده بود.
اما این ایران است که بیشترین زنگ‌های خطر را در غرب به صدا درآورده است. از سال ۲۰۱۹ ایران، روسیه و چین سه‌مانور مشترک دریایی برگزار کرده‌اند و روابطشان بسیار عمیق‌تر شده است. از پیش، درباره تبدیل‌شدن سازمان همکاری شانگهای به یک‌بلوک ضدغرب نگرانی‌هایی وجود داشت و حالا با عضویت ایران در این سازمان، بر نگرانی‌های یادشده افزوده شده است. البته برخی تحلیلگران می‌‌‌گویند، سازمان همکاری شانگهای در شکل کنونی خود پلتفرمی ایده‌آل برای چین و روسیه به‌منظور ایجاد نظم جهانی ضدغرب نیست. این سازمان به‌عنوان یک سازمان چندجانبه، بسیار ضعیف‌تر از بلوک‌های منطقهای نظیر اتحادیه اروپا یا آ.سه.آن است. یکی از تحلیلگران مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی می‌گوید: «گاه در درون سازمان همکاری شانگهای تنش‌هایی وجود داشته است. روسیه تلاش کرده، منافع خود را در منطقه که گاه با منافع چین سازگار نیست تامین کند. به عقیده من، ساختار این سازمان به شکلی نیست که بتواند پلتفرمی برای شکل‌دهی به نظم جدید جهانی باشد؛ اما سازمانی مهم است؛ سازمانی که پکن امیدوار است همچنان از آن حمایت و آن را رهبری کند.»
