سیاست نگاه به شرق
چند روز پیش وزیر خارجه ایران با همتای چینی خود درباره به اجرا گذاشتن توافق همکاری گسترده اقتصادی و امنیتی بین دو کشور که اوایل سال پیش در تهران به امضا رسید گفت‌وگو کرد، البته گفت‌وگوهای بین این دو نفر به توافق یاد شده محدود نبود. برای مثال آنها همچنین درباره روند مذاکرات وین به تبادل نظر پرداختند.
پس از آنکه ترامپ در سال ۲۰۱۸ از توافق هستهای ایران خارج شد و تحریم‌های سختگیرانه علیه ایران اعمال کرد، چین به عاملی برای ادامه حیات اقتصادی ایران تبدیل شد. سال پیش چین به طور متوسط روزانه ۵۹۰هزار بشکه نفت از ایران وارد کرد و این بالاترین میزان از زمانی است که تحریم‌های آمریکا بار دیگر بر ایران اعمال شده است. پکن درباره میزان نفتی که از ایران می‌‌‌خرد توضیح نمی‌‌‌دهد. از سوی دیگر، به گفته سخنگوی وزارت خارجه ایران، رئیس‌جمهور این کشور به زودی به مسکو سفر خواهد کرد و انتظار میرود در این سفر دو کشور توافقنامه‌‌‌ای ۲۰ ساله را برای همکاری‌های تجاری و نظامی امضا کنند. بنا به گفته سخنگوی وزارت خارجه ایران، انتظار میرود چین و روسیه به حصول نتیجه‌ای موفقیت‌آمیز در مذاکرات وین کمک کنند زیرا آنها می‌‌‌دانند که اگر توافق هستهای احیا شود فرصت‌‌‌های تجاری بزرگ‌تر برای آنها فراهم خواهد شد.
اما آنچه مشخص نیست این است که اگر تحریم‌های آمریکا لغو نشود، چین و روسیه تا چه حد حاضرند به خاطر ایران ریسک بپذیرند. مسکو و پکن در مذاکرات احیای توافق هستهای که ماه‌‌‌هاست در وین در حال انجام است حضور دارند و اگرچه ایران تلاش کرده آنها را در کنار خود حفظ کند اما این دو کشور همچنین تحت فشار واشنگتن هستند. آمریکا از آنها می‌خواهد بر ایران فشار وارد کنند تا تهران امتیازهایی بدهد و زمینه برای احیای توافق ۲۰۱۵ در آینده نزدیک فراهم شود. مقامات آمریکایی اخیرا بر گستره تحریم‌های خود افزوده و اعلام کرده‌‌‌اند این به آن معناست که در آینده اشخاص و شرکت‌های چینی بیشتری هدف تحریم‌ها قرار خواهند گرفت. نه چین و نه روسیه مایل نیستند ایران به سلاح هستهای دست پیدا کند و به‌ویژه چین نسبت به بی‌ثباتی جدید در خاورمیانه یعنی منطقه‌ای که تامین کننده اصلی انرژی موردنیاز این کشور است، آسیب‌پذیر است.
دیاکو حسینی، تحلیلگر و رئیس پیشین مرکز مطالعات استراتژیک می‌گوید: «ایران به چین بسیار امیدوار است اما اگر ایران تحت تحریم‌های سنگین آمریکا باقی بماند شرکت‌های چینی موفق به همکاری با این کشور نخواهند شد زیرا این همکاری بر فعالیت‌های آنها در دیگر مناطق جهان تاثیر می‌گذارد.» سال گذشته چند ماه مذاکره بر سر احیای توافق هستهای به نتیجه نرسید و از چند هفته پیش دور جدید مذاکرات آغاز شده است. هدف این مذاکرات رسیدن به راه‌حل بر سر احیای توافق هستهای ۲۰۱۵ است. طبق توافق یاد شده، ایران محدودیت‌هایی را برای فعالیت‌های هستهای خود پذیرفت و در مقابل برخی تحریم‌های بین‌المللی علیه این کشور لغو شد.
بنا به گفته دیپلمات‌های غربی، تیم جدید مذاکره‌کننده ایران بر شرایطی که با تحقق آنها ایران به توافق هستهای بازخواهد گشت افزوده است. به گفته این دیپلمات‌‌‌ها، در حالی که توانمندی‌‌‌های هستهای ایران در حال افزایش است، مذاکرات صرفا بر سر مسائل اصلی که در دوره قبل مذاکرات مطرح بود در جریان است.
نکته دیگر این است که ایران در حال انعقاد قرارداد با چند کشور آسیایی و غیر‌آسیایی برای سوآپ نفت و گاز خود با کالاهایی است که به آنها نیاز دارد و مقامات ایران می‌‌‌گویند اجرا شدن این قراردادها به این کشور کمک میکند تحریم‌های آمریکا را دور بزند. اخیرا ایران با سریلانکا به توافقی رسید که طبق آن، این کشور آسیایی پول نفت دریافت شده از ایران را با تحویل چای و برخی دیگر کالاها تسویه میکند. دو ماه پیش ایران با پاکستان به توافقی مشابه رسید که طبق آن پاکستان در ازای گازی که از ایران دریافت میکند برنج به این کشور تحویل می‌‌‌دهد. مقامات ایران همچنین گفته‌‌‌اند با شرکت‌های ترکیه‌ای به توافق رسیده‌اند تا در ازای صادرات نفت و گاز به ترکیه، این شرکت‌ها در ایران مسکن بسازند. رئیسی، برخلاف روحانی که دولت‌اش مایل بود زمینه سرمایه‌گذاری کشورهای غربی در ایران را فراهم کند گفته است که تمایل دارد با کشورهای غیر‌غربی رابطه برقرار کند و به کشورهایی نظیر چین و روسیه به عنوان شرکای بلندمدت برای فروش نفت و خرید سلاح نگاه میکند. رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح ایران در سفر اخیر خود به مسکو گفت: «دولت آقای رئیسی تمرکز خاصی بر شرق دارد. »
اما واقعیت این است که آن پیوندها بهایی سنگین برای ایران دارند. فعالان اقتصادی در ایران می‌‌‌گویند محتوای توافق‌هایی که بین ایران و چین منعقد شده اغلب به نفع طرف چینی است. بسیاری از آنها می‌‌‌گویند چین اغلب کالاهای با کیفیت پایین به آنها می‌فروشد و آنها گزینه‌‌‌های متعددی برای انتخاب ندارند. همچنین بسیاری از توافقهای تبادل کالا در نهایت به دلیل نگرانی‌‌‌ها درباره تحریم‌ها به نتیجه نمی‌‌‌رسد. رئیس یک شرکت ایرانی ارائه‌کنندگان خدمات مشاوره تجاری به شرکت‌های خارجی می‌گوید: «متاسفانه هنوز هم پول نقد حرف آخر را می‌‌‌زند و اگر شما نتوانید پول تان را نشان دهید قدرت واقعی برای چانه زدن نخواهید داشت.»
البته به نظر می‌رسد تلاش‌های اخیر ایران سبب شده مقداری ارز خارجی به این کشور وارد شود. بنا به گزارش ارائه شده از سوی گمرک ایران، در ۸ ماه منتهی به ماه نوامبر ارزش کالاهایی که از مرزهای این کشور عبور کرده به ۳۳میلیارد دلار رسیده که رشد ۴۵درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان می‌‌‌دهد. یکی از سخنگوهای وزارت خارجه آمریکا بدون آنکه درباره توافقهای تجاری اخیر ایران برای تبادل کالا نظر بدهد گفت: «آمریکا در حال اعمال تحریم علیه این کشور است. ما قطعا با تلاش‌‌‌هایی که برای دور زدن تحریم‌ها انجام می‌شود مقابله خواهیم کرد.»
موضوع بعدی این است که با توجه به رشد قیمت جهانی نفت، چین در حال افزودن بر واردات نفت ارزان ایران است. چند روز پیش آقای رئیسی گفت صادرات نفت ایران از ماه آگوست یعنی زمانی که او به ریاست جمهوری رسیده ۴۰درصد افزایش یافته و این رشد با تخمین‌های منابع مستقل سازگار است. در مقابل، بنابر اعلام گمرک چین، صادرات این کشور به ایران که شامل کالاهای مهم از جمله قطعات خودرو و داروست در ماه نوامبر به یک‌میلیارد دلار رسید. این بالاترین میزان از آوریل سال ۲۰۱۹ است. وزیر خارجه چین اخیرا گفت صرف نظر از تحریم‌های آمریکا، کشورش مایل است همکاری با ایران را در حوزه‌‌‌های انرژی، مالی، بانکی و فرهنگی گسترش دهد.
