دوراهی سرنوشت
متخصصانی که داده‌های جدید گزارش‌های منتشرشده هفته گذشته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را مطالعه کرده‌اند، می‌گویند ایران با غنی‌سازی سوخت هسته‌ای طی چند ماه اخیر و نزدیک‌شدن غنای این مواد به سطحی که برای تولید سلاح هسته‌ای مناسب است، توانسته ظرفیت تولید سوخت مورد نیاز برای کلاهک هسته‌ای طی ماه آینده یا کمی دیرتر را به دست آورد.
مقامات فدرال که اسناد تخمین‌های طبقه‌بندی‌شده را دیده‌اند، از بحث درباره ارزیابی‌های رسمی منع شده‌اند، اما در مذاکرات پشت پرده قبول دارند که ایران تا ساخت سلاح هسته‌ای تنها چند ماه فاصله دارد. ساخت کلاهک واقعی، یعنی کلاهکی که برای نصب روی موشک‌های ایران مناسب و از فناوری‌های لازم برخوردار باشد، بیشتر طول خواهد کشید. ایران پیوسته تاکید می‌کند که هیچ تمایلی به ایجاد زرادخانه هسته‌ای ندارد، با این حال، تهران از زمان امضای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ هرگز تا این حد به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک نبوده است. آن توافق، ایران را وادار کرد تا ۹۷درصد از سوخت هسته‌ای خود را به خارج منتقل کند و آمریکا اعلام کرد که ایران تا رسیدن به سوخت مناسب برای ساخت سلاح هسته‌ای، حداقل یک سال فاصله دارد.
اکنون که بیش از سه سال از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای یادشده گذشته، ظاهرا تلاش‌های آهسته و پیوسته ایران برای بازیابی ظرفیت‌های هسته‌ای خود موفق بوده است. گزارشی که دوشنبه این هفته از سوی موسسه علم و امنیت بین‌المللی -گروه خصوصی که متخصص تحلیل یافته‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است- منتشر شد، نشان می‌دهد که تلاش‌های همه‌جانبه ایران طی تابستان برای غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰درصد، یعنی سطحی پایین‌تر از سطح مناسب ساخت سلاح هسته‌ای، سبب شده است، ایران در جایگاهی قرار گیرد که بتواند سوخت مناسب برای ساخت بمب هسته‌ای را طی یک ماه تولید کند. سوخت مناسب برای ساخت دومین بمب، طی کمتر از سه ماه، قابل تولید است و سومین بمب کمتر از پنج ماه قابل تولید خواهد بود.
دیوید آلبرایت، یکی از نویسندگان گزارش یادشده، روز جمعه گفت که اقدامات دولت جدید ایران با هدف دستیابی به شرایط بهتر برای این کشور در مذاکرات بر سر احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ انجام شده است؛ توافقی که ترامپ سال۲۰۱۸ از آن خارج شد. از ماه ژوئن، یعنی یک ماه قبل از به ریاست‌جمهوری رسیدن رئیسی، هیچ مذاکره رسمی بین طرف‌های مذاکره‌کننده انجام نشده است. کارشناسان می‌گویند، انتظار دارند که او مذاکرات را از سر بگیرد و خواستار لغو تعداد بیشتری از تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران شود. آلبرایت می‌گوید: «باید مراقب باشیم و اجازه ندهیم که آنها ما را وحشت‌زده کنند.» مقامات دولت بایدن به گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی واکنش نشان نداده‌اند. این گزارش‌ها ابتدا به شکل محرمانه بین اعضا توزیع شد، اما اخیرا به شکل گسترده منتشر شده است.
روز جمعه، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا به آلمان سفر کرده بود. از او سوالی درباره ایران پرسیده شد که گفت: «پیشرفت ایران، چنان سریع بوده که احیای توافق قدیمی در آینده نزدیک بی‌معناست. قصد ندارم تاریخ اعلام کنم، اما در حال نزدیک‌شدن به زمانی هستیم که بازگشت کامل به رعایت توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ نمی‌تواند به فوایدی منجر شود که از حصول آن توافق به دست آمد. همزمان با گذشت زمان و حرکت مداوم ایران در مسیر برنامه هسته‌ای، از جمله تداوم چرخش سانتریفیوژهای پیشرفته، غنی‌سازی میزان بالاتر سوخت و کسب تجربه بیشتر، به جایی می‌رسیم که کسب فوایدی که از طریق توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ حاصل شد، بسیار دشوار خواهد بود؛ محدودیت‌هایی که ۶سال پیش ایران آنها را پذیرفت. ما هنوز در آن نقطه نیستیم، اما در حال نزدیک شدن به آن هستیم.»
تحولات چند ماه آینده بسیار مهم است. نشست مجمع عمومی سازمان ملل، معمولا محلی برای دیپلماسی پشت پرده، به‌ویژه درباره ایران است و انتظار می‌رود، مقامات دولت جدید ایران، از جمله وزیر خارجه این کشور، در این نشست حضور پیدا کنند. او نسبت به احیای توافق هسته‌ای ابراز تمایل کرد، اما با شرایطی که دولت جدید بتواند بگوید بسیار بهتر است. متخصصان بیرونی می‌گویند، هم ایران و هم کره‌شمالی که یکشنبه این هفته، یک موشک کروز را شلیک کرد و نشان داد این موشک می‌تواند از سیستم دفاع موشکی بگریزد، نشست مجمع عمومی سازمان ملل را فرصتی برای آزمودن دولت بایدن می‌دانند. رز گوتمو، یکی از مقامات پیشین کنترل تسلیحات در چند دولت آمریکا که اکنون در دانشگاه استنفورد مشغول فعالیت است، می‌گوید: «بین آنچه در ایران در زمینه غنی‌سازی اورانیوم مشاهده می‌کنیم و آزمایش موشک کروز از سوی کره‌شمالی شباهتی بسیار بالا وجود دارد. هر دو کشور سعی می‌کنند، میز مذاکره با آمریکا را طبق خواست و به نفع خود بچینند.»
یکشنبه این هفته، مقامات ایران با رافائل گروسی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به توافق موقت دست یافتند. طبق این توافق، آژانس می‌تواند بر پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران نظارت داشته باشد. در ماه‌های اخیر، بازرسان آژانس برای نظارت بر تاسیسات ایران با مانع مواجه بودند و این عامل مهم نگرانی برای مقامات آمریکایی بود. توافق این هفته ایران و آژانس به بحران فوری در حوزه نظارت پایان داد؛ البته با فرض اینکه به بازرسان اجازه داده شود، به دوربین‌های خود و دیگر تجهیزات دسترسی داشته باشند. اما توافق یادشده موضوع حرکت ایران به سمت احیای تولید اورانیوم را حل نمی‌کند. همچنین ایران در حال غنی‌سازی در سطوح بسیار بالاتر و نزدیک‌شدن به سوخت مناسب برای ساخت سلاح هسته‌ای است. این موضوع‌ها همچنان سبب نگرانی مقامات غربی است.
توافق سال ۲۰۱۵، میزان سوختی را که ایران می‌تواند ذخیره کند، به‌شدت محدود کرد و با آنکه ایران پس از اقدام ترامپ، یعنی خروج از پیمان یادشده، مدتی به این توافق پایبند بود، در نهایت اعلام کرد که اگر آمریکا به توافق پایبند نباشد، ایران هم نخواهد بود. طبق توافق سال ۲۰۱۵، ایران می‌توانست اورانیوم را تا ۷/ ۳درصد غنی کند؛ یعنی میزانی که برای استفاده در رآکتورهای هسته‌ای مناسب است، نه ساخت سلاح هسته‌ای. در ابتدا ایران میزان غنی‌سازی را به میزان ۲۰ درصد بالا برد. تهران اعلام کرد به این سطح از غنی‌سازی برای استفاده در رآکتور تحقیقاتی در تولید ایزوتوپ‌های پزشکی نیاز دارد، سپس میزان غنی‌سازی را بالا برد. ایران آوریل سال جاری میلادی، غنی‌سازی ذخیره اورانیوم خود را تا ۶۰ درصد شروع کرد. این اقدام پس از تخریب سایت اصلی هسته‌ای این کشور، به احتمال قریب به یقین از سوی اسراییل، انجام شد.
رسیدن به غنی‌سازی ۶۰ درصد از سطوح پایین‌تر، بسیار بیشتر طول می‌کشد تا رسیدن به غنی‌سازی ۹۰ درصد؛ یعنی سطحی از غنی‌سازی که برای تولید سلاح هسته‌ای استفاده می‌شود، به همین دلیل، سطح غنی‌سازی ۶۰ درصد بسیار نگران‌کننده است. هنوز میزان اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد ایران برای ساخت سلاح هسته‌ای کافی نیست، اما این کشور طی تابستان، سانتریفیوژهای جدید‌تر و پیشرفته‌تری نصب کرده است که می‌توانند به‌سرعت میزان یادشده را بالا ببرند. متخصصان می‌گویند، حتی وقتی سوخت هسته‌ای با غنای ۶۰ درصد در اختیار باشد، این امر برای تولید بمب کافی نیست. سوخت کافی باید به فلز تبدیل شود و ایران در حال آزمایش روی این مرحله است، سپس مرحله تبدیل به کلاهک هسته‌ای است. طی کردن این مراحل ماه‌ها و احتمالا سال‌ها طول خواهد کشید.
