اشتباهی سهوی یا کشتاری عمدی؟

به‌نظر می‌رسد آنچه به همه گفته شده بود نمی‌توانست اتفاق افتاده باشد، در حال تبدیل شدن به یک واقعیت است و این سبب تعجب همگان شده است. اما یک راه ساده برای مشاهده احتمال‌ها، دیدگاه دانشمندان و اطلاعاتی که می‌تواند به بحث برای همیشه پایان دهد وجود دارد. نخستین نکته این است که در روزهای اولیه شروع همه‌گیری ویروس کرونا، تقریبا تمامی دانشمندان و کارشناسان رسانه‌ای، به جهانیان اطمینان دادند که همه‌گیری منشأ طبیعی دارد. این ایده مطرح بود که ویروس کرونا که به‌طور طبیعی در بدن خفاش‌ها وجود دارد با تکامل طبیعی در حیات وحش این توانایی را پیدا کرده که به انسان منتقل شود. چنین اتفاقی قبلا هم رخ داده است.

ویروس اولیه سارس در سال ۲۰۰۳ و شیوع مرس در سال ۲۰۱۲ به همین شکل رخ داد. همچنین در ژنوم ویروس که اوایل همه‌گیری، دانشمندان چینی آن را مشخص کردند و سپس بارها در سراسر جهان نقشه آن تهیه شد هیچ نشانه واضحی از دستکاری نشان داده نمی‌شود. تمام اینها استدلال‌های قابل قبولی هستند اما قاطع نیستند. در اوج موج نخست همه‌گیری کرونا، میزان توجه به این گونه مسائل زیاد نبود. از سوی دیگر به پذیرش دیدگاه‌های ارائه‌شده از سوی مقامات بهداشتی تمایل وجود داشت و کسی مایل نبود نظریه‌های توطئه را در زمینه شیوع کرونا بپذیرد و درنتیجه ایده انتقال ویروس از حیوان به انسان با اطمینان مطرح شد اما امکان تردید کردن درباره این استدلال وجود دارد.

موضوعی که در آن دوره باید موردتوجه قرار می‌گرفت، این است که دانشمندان اغلب در تحقیقات خود درباره ویروس‌ها آنها را دستکاری می‌کنند تا موثرتر شوند و دیگر موجودات حتی انسان را آلوده کنند. توجیه این اقدام آن است که با این کار رفتار ویروس مشخص می‌شود و می‌توان فهمید چطور یک همه‌گیری آغاز می‌شود و ادامه پیدا می‌کند. این یک شیوه تحقیقاتی است و بسیاری از مردم معتقدند که این کار درستی نیست. موضوع دیگری که تردیدی درباره آن وجود ندارد، این است که انستیتو ویروس‌شناسی ووهان که در نزدیکی نخستین موارد ثبت‌شده ابتلا به کرونا قرار دارد در جمع‌آوری ویروس‌های کرونا از خفاش‌ها یک مرکز پیشرو است، قبلا آنها را در آزمایشگاه‌های خود پرورش داده‌ و توانایی انجام تحقیقات به شیوه‌ای که ذکر شد، یعنی دستکاری در ویروس را دارد. اگر قصد داشتید در یک آزمایشگاه ویروس همه‌گیری به‌وجود آورید، انستیتو ویروس‌شناسی ووهان یکی از بهترین مراکز برای این کار است. بنابراین اکنون نظریه‌های مختلف درباره شروع همه‌گیری از این انستیتو مطرح است.

یک نظریه این است که ویروس طبیعی کرونا یکی از کارکنان را آلوده کرده است. نظریه دیگر این است که ویروس دستکاری‌شده به یکی از کارکنان منتقل شده و نظریه بعد این است که یک زنجیره سلاح بیولوژیک برای آلوده کردن انسان به شکل تصادفی یا عمدی منتشر شده است. این به آن معناست که نظریه نشت ویروس از آزمایشگاه، همواره، هم از لحاظ علمی و هم از لحاظ شرایط حاکم بر آزمایشگاه ممکن بوده است. البته افراد نظریه موردنظر خود را قبول می‌کنند. برای مثال اگر شما جزو افراد ساده‌لوح باشید، ترجیح می‌دهید نظریه انتقال طبیعی ویروس از حیوان به انسان را بپذیرید: یک همه‌گیری طبیعی که حاصل انتقال ویروس از حیوان به انسان است، فرآیندی پیچیده است که متخصصان می‌گویند احتمال آن وجود دارد. در گذشته مواردی از همه‌گیری‌های مشابه مشاهده شده است. مدیران، برای مثال آنهایی که یک آزمایشگاه نظیر انستیتو ویروس‌شناسی ووهان را مدیریت می‌کنند، افرادی توانمند و احتمالا قابل اعتماد هستند.

به این ترتیب با کنار هم گذاشتن این داده‌ها به‌راحتی می‌توان نتیجه گرفت ویروس کرونا به شکل طبیعی از حیوان به انسان منتقل شده و دیگر نظریه‌ها صحیح نیستند، اما اگر فردی باشید که به احتمال توطئه فکر می‌کنند آنگاه نظریه نشت ویروس از آزمایشگاه برای شما یک نظریه جذاب است. طبق این نظریه، یک حادثه به دست برخی افراد رخ داده، سپس از همه مخفی شده است. چه تصور کنید این یک حادثه ناخواسته بوده و چه اقدامی عمدی، دسترسی به آزمایشگاه می‌تواند در روشن شدن واقعیت بسیار موثر باشد؛ البته اگر چنین دسترسی و امکان تحقیقی وجود داشته باشد.

با توجه به آنچه می‌دانیم، هر دو گروه یعنی طرفداران ایده طبیعی بودن همه‌گیری کرونا و آنهایی که معتقدند این ویروس و همه‌گیری از آزمایشگاه نشأت گرفته دچار سردرگمی هستند. آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان چین آنچه را که می‌خواسته داشته تا چنین ویروسی را به‌وجود آورد اما هیچ مدرکی وجود ندارد که ثابت کند ویروس کرونا در آزمایشگاه یادشده اساسا وجود داشته است. درباره بیمار شدن تعدادی از کارکنان این انستیتو در ماه نوامبر ۲۰۱۹ و دیگر رویدادهایی که قبل از اعلام شایع‌شدن ویروس رخ داده است، ابهام‌های فراوانی وجود دارد و اسناد و مدارک کافی برای رسیدن به حقیقت غیرقابل انکار در دسترس نیست.

از لحاظ علمی نیز رسیدن به نتیجه قابل اتکا روندی بسیار پیچیده است. ویروس‌ها مسیرهای تکاملی متعددی پیش روی خود دارند که از یک جهش ساده تا تغییر کل ژن‌ها را شامل می‌شود. برخی از این‌گونه تغییرات را می‌توان در آزمایشگاه‌ها ایجاد کرد، بدون آنکه ردی از آن باقی بماند. با توجه به اینکه تغییرات بزرگ ویروس کرونا برای تبدیل شدن به ویروسی که می‌تواند یک همه‌گیری را موجب شود تغییراتی نیستند که در ویروس‌های مشابه مشاهده شده باشند، به‌وجود آمدن آن یا یک حادثه نادر بوده یا اینکه ما اطلاعات زیادی درباره ویروس‌های کرونا نداریم. نخستین گزینه، «ممکن» است و دومین گزینه، قطعا حقیقت دارد. این پرسش همچنان مطرح است که ویروس کرونا که همه‌گیری کنونی را سبب شده از کجا آمده است؟ یافتن یک ویروس کرونا در خفاش یا حیوان واسط که شباهت ژنتیکی آن با ویروس کرونا بیش از شباهت آن با ویروس‌های ثبت‌شده باشد، نشان‌دهنده آن است که ویروس کرونا به شکل طبیعی در یک مسیر تکاملی طبیعی به‌وجود آمده است و هرچه شباهت یاد‌شده بیشتر باشد بیشتر می‌توان مطمئن بود که ویروس از آزمایشگاه نشت پیدا نکرده است.

تحقیقات در این زمینه ادامه دارد اما سال‌ها طول خواهد کشید تا نتیجه آن مشخص شود. برای اثبات یا رد  نظریه بعدی یعنی نشت ویروس از انستیتو ویروس‌شناسی ووهان لازم است به اسناد و مدارک این مرکز دسترسی وجود داشته باشد. دولت آمریکا، دانشمندان و سازمان جهانی بهداشت خواستار همکاری دولت چین شده‌اند اما همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد تمایلی به همکاری از سوی دولت چین وجود ندارد. به این ترتیب فعلا هیچ پاسخ روشن و قطعی در زمینه منشأ ویروس کرونا وجود ندارد. یافتن منشأ ویروس اتفاقی بسیار موثر است: اگر ثابت شود این ویروس منشأ طبیعی داشته همه تبرئه می‌شوند، اما نشان می‌دهد جهان ما به شکل بی‌سابقه مستعد همه‌گیری است و اگر ثابت شود این ویروس در آزمایشگاه تولید شده است، وجهه تحقیقات علمی برای سال‌های متمادی لطمه خواهد دید.