پایان بازی «اول تو»؟
یادآوری می‌کنم که طبق توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، آمریکا و دیگر قدرت‌های بزرگ متعهد شدند تحریم‌ها علیه ایران را لغو کنند و در مقابل، برنامه هسته‌ای ایران به شدت محدود شود. مهم‌ترین تحریم‌ها علیه ایران، ممنوعیت همکاری شرکت‌های خارجی با این کشور یا خرید نفت ایران از سوی کشورهای خارجی بود. ترامپ سال ۲۰۱۸ آمریکا را از این پیمان خارج و تحریم‌های یاد‌شده را بار دیگر اعمال کرد و حتی بر شدت آنها افزود. ایران در واکنش به این اقدام، بر گستره فعالیت‌های هسته‌ای خود افزوده و به تولید موادی که می‌توان از آن در ساخت سلاح هسته‌ای استفاده کرد نزدیک‌تر شده است. حالا درحالی‌که ایران و آمریکا بر سر اینکه کدام یک قدم اول را بردارد، مشغول بحث هستند. یک ریسک وجود دارد و آن ریسک، رویارویی دو طرف است. ماه فوریه مقامات آمریکایی اعلام کردند شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران عامل حملات راکتی به مقر سربازان آمریکایی در عراق بودند و بایدن فرمان داد حملاتی علیه این نیروها انجام شود.
در ادامه به مسیری که طی سال‌های اخیر طی شده تا به وضعیت کنونی رسیده‌ایم اشاره می‌کنم. ایران سال‌های متمادی تاکید کرده که برنامه هسته‌ای این کشور صلح‌آمیز است. اما سال ۲۰۱۵ این کشور در حال نزدیک شدن به تولید و فرآوری میزان کافی اورانیوم بود که می‌تواند برای ساخت سلاح هسته‌ای به کار رود. طی مذاکرات طولانی، آمریکا، آلمان، فرانسه، انگلستان، چین، روسیه و اتحادیه اروپا با ایران به توافقی رسیدند که طبق آن ایران فعالیت‌های هسته‌ای خود را محدود کرد و در مقابل قرار شد تحریم‌های اقتصادی علیه این کشور لغو شود تا اقتصاد آن احیا شود. ایران اجازه داد بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر فعالیت‌های هسته‌ای این کشور نظارت کامل داشته باشند. ایران همچنین برخی زندانیان خارجی را آزاد کرد و آمریکا تعدادی ایرانی زندانی را رها کرد. از همان ابتدا انتقادهایی به توافق هسته‌ای مطرح بود. منتقدان می‌گفتند اکثر محدودیت‌هایی که برای فعالیت‌های هسته‌ای ایران در نظر گرفته شده سال ۲۰۲۶ لغو می‌شود و نیز این توافق فعالیت‌های غیرهسته‌ای ایران را که از دید آنها تهدیدی برای منطقه خاورمیانه بود محدود نمی‌کند. طرفداران توافق هسته‌ای می‌گفتند با ایرانی که سلاح هسته‌ای ندارد، راحت‌تر می‌توان درباره مسائل دیگر مذاکره کرد.
ایران طبق توافق هسته‌ای به تعهدات خود عمل کرد و این پایبندی بارها به تایید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رسید. با پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۶، موضوع مخالفت با توافق هسته‌ای جدی شد. ترامپ معتقد بود توافق یاد شده کافی نیست و در نهایت سال ۲۰۱۸ آمریکا از این توافق خارج شد. پس از این رویداد، آمریکا تحریم‌های فراگیرتر از قبل علیه ایران اعمال کرده و در نتیجه تحریم‌ها، نه‌تنها از همکاری شرکت‌های آمریکایی با ایران جلوگیری شد، بلکه شرکت‌های دیگر نیز ایران را ترک کردند. اگرچه دیگر کشورها مایل نبودند ایران را تحریم کنند، اما آمریکا تهدید کرده بود، اگر با ایران همکاری کنند مجازات خواهند شد. تهدید آمریکا موثر بود و شرکت‌های خارجی عموما روابط خود را با ایران قطع کردند. دولت ترامپ به‌ویژه تلاش کرد فروش نفت ایران را متوقف کند و فروش نفت ایران به‌شدت کاهش یافت. آمریکا نمی‌توانست دیگر کشورها را به توقف کامل روابط تجاری خود با ایران وادار کند، اما در هر حال تولید ناخالص داخلی ایران ۱۰ درصد کاهش یافت و بر نرخ بیکاری و فقر افزوده شد.
پس از امضای توافق هسته‌ای، ایران فعالیت‌های هسته‌ای خود را محدود کرد. اما سال ۲۰۱۸ هنگامی که آمریکا از این توافق خارج شد و تحریم‌ها را بار دیگر اعمال کرد، ایران اعلام کرد خود را به رعایت کامل توافق هسته‌ای ملزم نمی‌داند. به این ترتیب ایران به تدریج فعالیت‌های هسته‌ای خود را گسترش داده و اعلام کرده تا وقتی تحریم‌ها لغو نشود بر گستره فعالیت‌های یاد شده خواهد افزود. هنگامی که ایران به‌طور کامل به پیمان هسته‌ای پایبند بود تا تولید مواد کافی برای ساخت سلاح هسته‌ای یک سال فاصله داشت و اکنون طبق برخی تخمین‌ها، این زمان تنها سه ماه است. (هر چند ایران همواره اعلام کرده که فعالیت‌های هسته‌ای این کشور صلح‌آمیز است و باساخت سلاح اتمی مخالف است). اما بازگشت ایران و آمریکا به توافق هسته‌ای آسان نخواهد بود. هر دو در داخل با مخالفت‌های جدی مواجه هستند. در آمریکا پس از سال‌ها تبلیغ دولت ترامپ، بسیاری از آمریکایی‌ها معتقدند توافق هسته‌ای برای محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران کافی نبوده است. همچنین پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای، بسیاری از ایرانی‌ها دیگر معتقد نیستند این پیمان می‌تواند سبب رفاه آنها شود. تحلیلگر موسسه کویینسی می‌گوید در نهایت هر دو طرف باید بپذیرند که اگر بخواهند به توافق برسند باید هزینه سیاسی پرداخت کنند.
از سوی دیگر سپاه پاسداران همواره با برقراری روابط نزدیک با غرب مخالف بوده و هم‌پیمانان آمریکا در منطقه به ویژه اسرائیل و عربستان که ایران را تهدید جدی و بالفعل برای خود می‌دانند با این توافق مخالفت کرده‌اند. آنها از اقداماتی که ایران می‌تواند با پول فروش نفت و تجارت کالا انجام دهد به شدت نگرانند. با آنکه ایران به محتوای پیمان هسته‌ای پایبند بوده اما در زمینه‌های دیگر اقداماتی انجام داده است که از نظر آنها تحریک‌آمیز است اقداماتی مانند بازداشت خارجی‌ها، توسعه برنامه موشک‌های بالستیک، حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی در منطقه و... . بن بست کنونی بر سر این سوال به‌وجود آمده که کدام‌یک از دو طرف ابتدا اقدام کند؟ دولت بایدن اعلام کرده ابتدا ایران باید به رعایت تمامی محتوای توافق هسته‌ای بازگردد و ایران می‌گوید ابتدا باید تحریم‌های اعمال شده لغو شود.
از دید ایران، تاکید دولت آمریکا بر ضرورت رعایت تمامی محتوای توافق هسته‌ای از سوی ایران قبل از لغو تحریم‌ها تلاشی است برای به تعویق انداختن لغو تحریم‌ها یا اعمال فشار بر ایران برای پذیرش توافقی جدید که سختگیرانه‌تر و بلندمدت‌تر باشد. حصول چنین توافقی به بایدن کمک می‌کند راحت‌تر بتواند رضایت نیروهای تندرو را در داخل آمریکا جلب کند. اما وزیر خارجه ایران گفته است: «محتوای توافق هسته‌ای قابل مذاکره نیست. زیرا قبلا به‌طور کامل درباره آن مذاکره شده است. باید آنچه درباره آن مذاکره شده اجرا شود. ما وقتی به‌طور کامل به محتوای توافق هسته‌ای عمل می‌کنیم که مطمئن شویم تحریم‌ها لغو شده است.» حالا آمریکا بار دیگر وارد گفت‌وگوها شده، البته مذاکره با ایران به‌طور غیرمستقیم انجام می‌شود. برای رفع بن‌بست کنونی راه‌هایی وجود دارد. تحریم‌هایی که اعمال شده پیچیده است و می‌توان آنها را یک به یک و همزمان با کاهش تدریجی فعالیت‌های هسته‌ای ایران لغو کرد. اما اجرای این برنامه مستلزم اراده سیاسی دو طرف است و هرچه زمان بیشتر بگذرد، اجرای آن دشوارتر خواهد شد، به‌ویژه به این دلیل که چند ماه دیگر در ایران انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار خواهد شد و احتمالا یک فرد تندرو در آن به پیروزی می‌رسد.
