در بحث صادرات با دو موضوع تنوع بازار و تنوع محصولات صادراتی مواجهیم. طبیعتا تنوع اقلام صادراتی به میزان زیادی به تولید اقلام صادراتی بستگی دارد، به همین دلیل باید به سمتی برویم که تولیداتمان متناسب با نیاز بازارهای هدف باشد. تحقق این امر نیاز به یک تحول جدی در تولید کشور دارد یعنی اگر به دنبال تنوع‌بخشی به اقلام صادراتی هستیم باید به موازات آن ساختار تولید در کشور هم تغییر کند. از سال ۲۰۰۷ مطالعاتی به‌نام فضای محصول در دنیا انجام شده و در ایران هم چند سالی است که این مطالعات آغاز شده است. در این مطالعات پیچیدگی اقتصادی کشورهای توسعه‌یافته مورد بررسی قرار گرفته که براساس آن مشخص شد در کشورهایی مثل ایران که اقتصاد آنها بر پایه نفت بوده، صنعت و فضای تولید متنوعی وجود نداشته است بنابراین باید به سمت تنوع‌سازی در محصول برویم و ببینیم چگونه می‌توانیم تولیدات صادراتی کشور را متنوع‌تر و بیشتر کنیم. اما طبیعتا کشور ما در این زمینه خیلی جوان است و باید بیشتر تلاش کند تا به آن هدف برسد.

ما در آسیای شمالی، ویتنام، اندونزی و تایلند هم پتانسیل‌هایی داریم که این ظرفیت را فراموش نکرده‌ایم و مطالعات خود را در این رابطه ادامه می‌دهیم. حتی در سال‌های گذشته ما در اندونزی و ویتنام رایزن بازرگانی داشتیم که حالا با بهبود اوضاع، باید مجددا رایزن اعزام شود. از یک طرف تمرکز بر بازارهای همسایه و شرکای تجاری مهم است و از طرف دیگر اگر پتانسیل‌های دیگری در سایر کشورها داریم، باید این پتانسیل‌ها را شناسایی و آنها را تقویت کنیم. مثلا نباید از بازارهای آفریقا، آمریکای لاتین و بعضی بازارهای اروپایی غافل شویم. هرجا که بتوانیم محصول بفروشیم و در زنجیره‌ها قرار بگیریم، باید این کار را انجام دهیم. البته فعلا هدف ما از تمرکز بر بازارهای همسایه این است که بتوانیم با سرعت بیشتری تجارت خارجی‌ را از حالت انفعال خارج کرده و صادرات انجام دهیم. به هر حال کشتیرانی، حمل‌ونقل، مبادلات پولی و... مشکلات خودش را برای صادرکنندگان ما ایجاد می‌کند و هر چه بازار دورتر باشد، دسترسی صادرکنندگان به حق و حقوقشان ممکن است با مشکل و آسیب بیشتری روبه‌رو شود، به همین دلیل فعلا تمرکزمان را بر کشورهای همسایه معطوف داریم.

اما وضعیت صادرات ما به این کشورها چگونه است؟ کل صادرات ما در سال گذشته ۴۱میلیارد دلار بوده که حدود ۲۴میلیارد دلار آن صادرات به ۱۵ کشور همسایه بوده است. در طول هشت‌ماه نخست امسال از مجموع ۲۱میلیارد دلار صادراتی که داشته‌ایم، حدود ۱۳میلیارد دلار آن مربوط به کشورهای همسایه بوده است. ما باید بخش تولید را نسبت به این قضیه آگاه کنیم، چراکه این پتانسیلی است که اطراف ایران وجود دارد و یک ظرفیت خدادادی است که باید تلاش کنیم حداقل نیمی از این ظرفیت بالقوه به فعلیت برسد. یک سوال مهم و ابهام اساسی این است که ما سال‌هاست از نبود برندینگ یا بسته‌بندی‌های مناسب گلایه می‌کنیم. برای مثال مدت‌هاست می‌گوییم بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا ایران است، اما سهم ما در بازارهای صادراتی اندک بوده و زعفران ایران به‌صورت فله‌ای صادر می‌شود. واقعا چه زمانی قرار است این مشکلات حل شود؟ باید چه کار کرد؟ به‌هرحال باید از یک جایی شروع کنیم. حقیقت این است که ما در این موضوعات کشور تازه‌کاری هستیم و نباید خودمان را با کشورهایی که در این موضوعات جلودار هستند مقایسه کنیم.

 متاسفانه سطح آگاهی ما از قوانین تجارت بین‌الملل پایین است، یعنی مقرراتی بر نظام تجارت بین‌الملل حاکم است که اغلب در ضمن موافقت‌نامه‌های سازمان بین‌المللی تجارت گنجانده شده که چون ما عضو آن نبوده‌ایم، خودمان را خیلی ملزم به رعایت آن قوانین نیز نکرده و این قواعد را منتشر نکرده‌ایم، بنابراین صادرکنندگان و حتی مجریان اداری ما در سازمان‌های دولتی، اغلب به این مقررات آشنایی و تسلط ندارند و خود این موضوع باعث شده تجار ما اطلاعات‌شان از نظام تجارت جهانی عقب‌تر باشد.