همه مجهولات یک معادله
به‌دلیل وجود این تحریم‌ها و تعداد زیادی تحریم دیگر که در دوره ریاست‌جمهوری ترامپ علیه ایران اعمال شد، بایدن و اطرافیان او در تلاش برای بازگشت به پیمان هسته‌ای سال ۲۰۱۵ ایران با موانع بزرگی مواجه هستند. چالش پیش روی تیم بایدن چالشی بزرگ است. آنها باید قبل از لغو انبوه تحریم‌هایی که از دوران ترامپ باقی مانده بسیار با دقت عمل کنند و در این میان، ایران تاکید کرده قبل از آنکه پیمان هسته‌ای بتواند احیا شود، باید اکثر تحریم‌ها، اگر نه همه آنها، لغو شود. این در حالی است که از پیش جمهوری‌خواهان و دموکرات‌ها اعلام کرده‌اند با تلاش‌های بایدن برای بازگشت به پیمان هسته‌ای ایران مقابله خواهند کرد. با آنکه جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی بایدن گفته است اقدام درباره برنامه هسته‌ای ایران یک اولویت مهم است، دیگران در دولت، از تدوین چارچوب زمانی برای بازگشت به این پیمان اجتناب کرده‌اند. درحال‌حاضر مقامات دولتی مرتبط با سیاست تحریم‌ها، مشغول بررسی راه‌های ممکن برای بازگشت به پیمان هسته‌ای هستند. آنها قرار است ایده‌های خود را به تیم تخصصی از جمله راب مالی که بایدن او را به‌عنوان نماینده ویژه امور ایران انتخاب کرده ارائه کنند. این پرسش مطرح است که بایدن چه خواهد کرد؟ در مطلب حاضر به چند نکته در همین زمینه اشاره می‌کنیم. نکته نخست، نقش تحریم‌ها در پیمان هسته‌ای ایران است. پیمان هسته‌ای پس از سال‌ها تحریم ایران از سوی آمریکا و جامعه جهانی که زیان‌های بزرگ به اقتصاد این کشور وارد کرده بود منعقد شد. به این ترتیب تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران لغو شد و در مقابل ایران محدودیت‌های شدید بر برنامه هسته‌ای خود اعمال کرد. با این حال، تعداد زیادی از تحریم‌های آمریکا علیه ایران از جمله آنهایی که به رفتار ایران در منطقه و حقوق بشر مربوط بود باقی ماندند.
ترامپ پس از استقرار در کاخ سفید از پیمان هسته‌ای خارج شد و تحریم‌های مربوط به برنامه هسته‌ای ایران را بار دیگر اعمال کرد. او همچنین در حوزه‌های مختلف تحریم‌های جدید علیه ایران اعمال کرد. این تحریم‌ها به اقتصاد ایران که مدتی است، از همه‌گیری کرونا نیز لطمه دیده آسیب‌های جدی وارد کرده است. ایران در دو سال اخیر برخی مفاد پیمان هسته‌ای را نادیده گرفته و رهبران این کشور اعلام کرده‌اند هرگاه آمریکا تحریم‌ها را لغو کند، یعنی وضعیت به حالتی که سال ۲۰۱۶ بود باز گردد به‌طور کامل به پیمان هسته‌ای پایبند خواهد بود. این درحالی است که دولت بایدن اعلام کرده اول ایران باید به این پیمان پایبند باشد تا آمریکا تحریم‌ها را لغو کند.
نکته دوم این است که وزیر خارجه جدید آمریکا چندی پیش در سنای این کشور مزه انتقادهایی که در انتظار بایدن است،( اگر او بخواهد تحریم‌های ایران را لغو کند) چشید. بلینکن گفت: «با باقی ماندن برخی تحریم‌ها مشکلی ندارم. پیمان هسته‌ای سر جای خود، اما حفظ و حتی تقویت توانایی آمریکا برای مقابله موثر با رفتار ایران کاری است که ما باید انجام دهیم. اما ایرانی که سلاح هسته‌ای داشته باشد بیش از قبل، از مجازات‌ها در امان خواهد بود، بنابراین به‌نظر من نخستین اقدام، جلوگیری از هسته‌ای شدن ایران است.» غیر از جمهوری‌خواهان، تعدادی از دموکرات‌ها نیز از پیمان هسته‌ای ناراضی هستند و در همان زمان انعقاد پیمان، با آن مخالف بودند. به احتمال زیاد جمهوری‌خواهان سنا با بسیاری از تلاش‌های بایدن، اگر نه با همه آنها، برای کاستن از تحریم‌ها مخالفت خواهند کرد. بدین ترتیب روند لغو تحریم‌ها یک روند آسان و فوری نیست. در واقع یکی از کارشناسان گفته است اگر دولت بایدن برخی تحریم‌ها را لغو کند، تحریم‌های جدید از سوی کنگره اعمال خواهد شد. کنگره با دقت هرگونه توافق بین دولت بایدن و ایرانی‌ها را زیر نظر خواهد داشت. از سوی دیگر بدون شک بایدن از طرف اسرائیل و کشورهای عرب تحت فشار قرار خواهد گرفت تا حداکثر تحریم‌ها حفظ شود. اقدامات ایران از پیش سبب نزدیک شدن اسرائیل و چند کشور عربی شده است. مقامات دولت ترامپ می‌گویند بایدن نباید هیچ تحریمی را لغو کند، زیرا پیمان هسته‌ای ارزش احیا شدن را ندارد. آنها ادعا می‌کنند دولت ترامپ با اعمال فشار شدید بر ایران یک هدیه به دولت بایدن داده است. اما طرفداران پیمان هسته‌ای به این نکته اشاره می‌کنند که استراتژی ترامپ نتوانست ایران را به مذاکره وادار کند و نیز تهران در هیچ یک از رفتارهای خود که سبب خشم آمریکا و هم‌پیمانان این کشور شده تغییری نداده است و در نهایت ایران اکنون نسبت به زمانی که آمریکا عضو پیمان هسته‌ای بود به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک‌تر شده است. از دید این گروه، پیمان هسته‌ای موثر بود و ارزش احیا شدن دارد.
سومین نکته پیچیدگی تحریم‌های دولت ترامپ است. تحریم‌هایی که در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ بر ایران اعمال شد بسیار گسترده هستند. با آنکه مقامات دولت ترامپ تاکید می‌کردند که این تحریم‌ها برای تغییر رفتار ایران در خارج از این کشور اعمال می‌شود. اما منتقدان می‌گویند هدف این تحریم‌ها سرنگون کردن حکومت ایران و دشوار کردن لغو تحریم‌ها و احیای پیمان هسته‌ای در دولت بعدی آمریکاست. پیش‌بینی شده ایران از دولت بایدن بخواهد تحریم‌ها بر بخش‌های صنعتی بزرگ به‌ویژه پتروشیمی را لغو کند. پس از این اقدام، مذاکره بر سر جزئیات انجام خواهد شد. یک نمونه از تحریم‌ها، تحریم سپتامبر سال ۲۰۱۹ دولت ترامپ علیه بانک‌مرکزی ایران است. این تحریم طبق قوانین ضدتروریسم اعمال شد اما برخی کارشناسان این استدلال را مورد پرسش قرار داده‌اند. آنها می‌گویند بانک‌مرکزی ایران از پیش تحت دیگر تحریم‌ها قرار داشت و تمام آنچه دولت ترامپ انجام داد دشوار کردن انتقال کالاهای انسان‌دوستانه نظیر غذا و دارو به ایران از طریق بانک‌مرکزی است. اقدام دولت بایدن درباره تروریستی خواندن سپاه پاسداران از سوی دولت ترامپ، یک موضوع پیچیده دیگر است. اگرچه تردیدی وجود ندارد که سپاه در بسیاری از اقدامات ضدمنافع آمریکا مشارکت دارد، این سازمان از پیش مورد دیگر تحریم‌های آمریکا بود. آیا اقدام دولت ترامپ یعنی «سازمان تروریستی خارجی» توصیف کردن سپاه پاسداران درست بوده است؟ قبلا از این توصیف برای سازمان‌های غیردولتی استفاده می‌شد و نه یک سازمان دولتی خارجی. بایدن احتمالا تحریم‌هایی که بر گروه‌ها و سازمان‌های ایرانی از جمله سپاه اعمال شده یعنی آنهایی که به تلاش برای دخالت در انتخابات آمریکا متهم هستند، حفظ خواهد کرد. دولت ترامپ اعلام کرده بود این سازمان‌ها تلاش کرده‌اند در اینترنت اطلاعات غلط منتشر کنند تا بر دیدگاه رای‌دهندگان آمریکایی اثر بگذارند.
نکته بعدی، ابهام درباره آینده است. مقامات پیشین آمریکا می‌گویند احتمالا تصمیم‌های نهایی بایدن به تصویری مبهم منجر خواهد شد. تحریم‌های غیرهسته‌ای با پشتوانه محکم قانونی باقی می‌مانند. اما دیگر تحریم‌ها از جمله آنهایی که برای لطمه زدن به پیمان هسته‌ای اعمال شده‌اند لغو خواهند شد. تیم بایدن احتمالا یک رویکرد مرحله به مرحله اتخاذ خواهد کرد یعنی پیشنهاد خواهد داد به‌عنوان قدم نخست در ازای انجام برخی اقدامات از سوی ایران یعنی محدود کردن بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای، برخی تحریم‌ها را لغو خواهد کرد. این قدم اول مسیری است که پایان آن، بازگشت هر دو کشور به رعایت محتوای پیمان هسته‌ای است.
فشارهایی برای اقدام سریع وجود دارد. انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران ماه ژوئن برگزار می‌شود و ممکن است یک دولت تندرو مخالف پیمان هسته‌ای به قدرت برسد اما یکی از مقامات وزارت خارجه می‌گوید: «روند بازگشت به پیمان هسته‌ای بیش از آنچه بسیاری از طرفداران آن انتظار دارند طول خواهد کشید. ایران تا بازگشت به پیمان و اجرای تمام تعهدات خود در آن، راهی طولانی در پیش دارد و ما باید بسیاری از قدم‌ها در روند بازگشت را ارزیابی کنیم. نخستین کار، مشورت با کنگره و همپیمان‌هایمان درباره مسیر پیش‌روست.»
