سرمایه‌گذاری با چشمان باز
درحال حاضر ۲۸ شرکت سبدگردان در بازار سهام فعال هستند که با دو خدمت «سبدگردانی اختصاصی» و «صندوقهای سرمایه‌گذاری» به ارائه خدمات مالی و مدیریت دارایی افراد حقیقی و حقوقی می‌پردازند. اساسا محصول سبدگردانی اختصاصی به دلیل گستره خدماتی وسیع‌تر از نظر هزینه، محصولی گران‌تر از صندوقهای سرمایه‌گذاری است. وجود یک مشاور اختصاصی برای سرمایه‌گذار، ایجاد یک ترکیب پرتفوی بر حسب شرایط بازارهای موازی سرمایه‌گذاری، به‌کارگیری تعداد قابل‌توجهی متخصص سرمایه‌گذاری، ارائه گزارش‌های تحلیلی، توجه به سطح ریسک و انتظارات و اهداف مالی سرمایه‌گذار در ایجاد سبد اختصاصی و اطلاع از جزئیات تصمیم‌گیری، موضوعاتی است که باعث تفاوت هزینه این محصول با صندوقهای سرمایه‌گذاری میشود، که در آن یک مدیر سرمایه‌گذاری، بدون وجود تعامل مستقیم با سرمایه‌گذاران و ارائه گزارش و تحلیل و بدون دریافت اطلاعات مالی و سطح ریسک‌پذیری افراد، به فعالیت سرمایه‌گذاری در طبقات به مراتب محدودتری از داراییها می‌پردازد.
نگاهی به چالش‌ها، فرصت‌ها و ریسک‌های سبدگردانی
صنعت سبدگردانی و مدیریت دارایی در ایران، با توجه به نوپا بودن و بازه زمانی فعالیت کمتر از یک دهه، نیازمند توجه جدی از سوی مقام ناظر، سیاست‌گذاران و فعالان بازار سرمایه است. در این مسیر کوتاه چالش‌ها، فرصت‌ها و ریسک‌های زیادی متوجه این صنعت نوپا بوده است. یکی از چالش‌های جدی پیش روی شرکت‌های سبدگردان، عدم ارائه خدمات مناسب ازسوی شرکت‌های نرم‌افزاری به شرکت‌های سبدگردان است. در سالیان اخیر سبدگردانها خدمات و اولویت نرم‌افزاری کمتری نسبت به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات نرم‌افزاری دریافت کرده‌اند، چرا‌که خدمات به سایر نهادهای مالی، درآمدهای بیشتری برای آنها به همراه دارد. سبدگردانها در گرفتن گزارش‌های تکمیلی به خصوص بازدهی و گزارش‌های عملکرد تکمیلی مشکلاتی دارند به‌طوری‌که گاه کارشناس سبد ملزم به تهیه گزارش‌های تکمیلی و به‌صورت دستی خواهد شد. به‌‌رغم برگزاری جلسات سازمان و شرکت‌های سبدگردان با شرکت‌های نرم‌افزاری، متاسفانه این شرکت‌ها نه‌تنها هنوز نتوانسته‌اند خواسته‌های شرکت‌های سبدگردان را تمام و کمال برآورده کنند بلکه، یکپارچگی نرم‌افزاری صندوقهای سرمایه‌گذاری را نیز نتوانسته‌اند با دقت بالا و بدون خطا برای سبدهای اختصاصی طراحی و پیاده‌سازی کنند.
تدوین مقررات جدید
یکی دیگر از مشکلاتی که در بازار سرمایه کشور وجود دارد، این است که سیاست‌گذار همواره در حال تدوین مقررات جدید است که این مقررات زیاد و بوروکراتیک بعضا موجب سردرگمی فعالان بازار سرمایه میشود. با توجه به موضوع، مشخصا مقررات و ضوابط محدود‌کننده‌ای که در دریافت مجوز، تاسیس و شروع به فعالیت شرکت‌های سبدگردان لازم‌الاجراست. به‌عنوان مثال الزام یک شرکت جدید‌التاسیس به تملک یک واحد اداری یا تعیین تعداد مشخصی از پرسنل حرفهای که در حال حاضر جزو الزامات اولیه برای سبدگردانها محسوب میشود، توسعه کسب وکار در این صنعت را با تردید جدی مواجه می‌کند. زیرا همان‌طور که می‌‌دانیم در اغلب شرکت‌ها در ابتدای کار نسبت هزینه به درآمد بالا است، حال اگر مجموعه‌ای از هزینه‌ها به شرکتی جدید‌التاسیس در همان سالهای اول تحمیل شود، توان شرکت برای استمرار فعالیت کاهش می‌یابد.
فعالیت بدون مجوز
در چنین فضایی افرادی هم هستند که بدون داشتن مجوز سبدگردانی اقدام به مدیریت دارایی برای سرمایه‌گذاران ناآگاه می‌کنند و حتی در مواردی از سبدگردان‌های تحت نظارت سازمان بورس نیز منابع تحت مدیریت و درآمد بیشتری دارند. از سوی دیگر، نهاد ناظر زمانی اقدام به اعطای مجوز می‌کند که افرادی دارای گواهینامه و مدارک حرفهای استخدام شوند، در حالی‌که بسیاری از افراد صرفا دارای مدارک ولی فاقد تجربه لازم یا بالعکس بوده و این امر خود موجب خسارت‌های مالی و اعتباری به شرکت و سرمایه‌گذاران میشود. موضوعاتی پیش‌پا افتاده که ممکن است به صنعت سبدگردانی آسیب جدی وارد کند. مورد دیگر فرآیند طولانی برای اخذ مجوز محیط کسب و کار است. به‌عنوان مثال موضوع افزایش سقف صندوقهای سرمایه‌گذاری که بسیاری از آنها تحت مدیریت سبدگردانها هستند و برای هر بار انجام این کار مدیر صندوق با بوروکراسی‌های اداری زیادی رو‌به‌رو میشود، که این امر به تمایل بیشتر سرمایه‌گذاران به سبدگردانی‌های فاقد مجوز و غیر‌رسمی دامن می‌زند و صنعت سبدگردانی را با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌سازد.
انجام فعالیت‌های غیرعملیاتی
مساله دیگری که ممکن است وضعیت عملیاتی و صورت سود و زیان شرکت‌های سبدگردان را با چالش جدی مواجه کند، روی آوردن برخی از سبدگردانها به فعالیت‌های غیرعملیاتی مانند سرمایه‌گذاری مستقیم داراییها و خرید و فروش سهام با کد بورسی متعلق به شرکت است. در برخی از سبدگردان‌های با سرمایه بالا یا دارایی‌های تحت مدیریت پایین، کفه ترازوی ترکیب درآمدی ممکن است حتی به سمت درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری در سهام نیز سنگینی کند، که این امر می‌تواند موجب تمرکز زدایی مدیران شرکت از فعالیت‌های عملیاتی که مدیریت دارایی سرمایه‌گذاران است، شود.
یکی از ایرادات مهمی که در بخش عملیاتی شرکت‌های سبدگردان از سوی نهادهای واسط و ناظر وجود دارد، موضوع آغاز به فعالیت کدهایPrx سرمایه‌گذاران است. هنگامی‌که سرمایه‌گذار آورده نقدی می‌آورد تا زمان اخذ کد سبدگردانی، اجازه خرید و فروش توسط شرکت سبدگردان وجود ندارد و این چالش زمانی جدی‌تر میشود که سرمایه‌گذار سبدی از سهام، به‌جای آورده نقدی در اختیار سبدگردان قرار می‌دهد، جایی‌که سبد وی براساس ارزش روز ارزش‌گذاری میشود اما تا زمان صدور کد سبدگردانی که بعضا ممکن است بیش از یک هفته کاری زمان بخواهد، ممکن است ارزش روز آن تغییر کند.
وجود رقبا
صندوقهای سرمایه‌گذاری را می‌توان از جدی‌ترین رقبای شرکت‌های سبدگردان دانست. در کنار ریسک‌ها و چالش‌هایی که متوجه شرکت‌های سبدگردان است، می‌توان فرصت‌هایی برای آنها نیز برشمرد. در شرکت‌های سبدگردان بابت ارکان از سرمایه‌گذاران هزینه‌ای دریافت نمی‌شود. به عبارت دیگر، هزینه‌های امین، حسابرس، نرم‌افزار و سایر هزینه‌های مدیریت داراییها که در صندوق‌ها از سرمایه‌گذار طلب میشود، بر عهده شرکت سبدگردان بوده و فقط کارمزد سبدگردانی از مشتری اخذ میشود. فرمول پیشنهادی محاسبه کارمزد معمولا مبتنی‌بر عملکرد است. این روش مبتنی‌بر اخذ یک کارمزد ثابت اندک بابت مدیریت سبد و اخذ کارمزد متغیر متناسب با منافع مشتری، به شرط عبور از یک نرخ توافقی سود است. این روش بر جذابیت سبدگردانی می‌افزاید؛ زیرا سرمایه‌گذار، تحمل هزینه متناسب با سود عاید شده را منطقی‌تر از پرداخت هزینه ثابت می‌داند. کارمزدها و ساختار هزینه‌ای مناسب‌تر نیز، از دیگر مزایای سبدگردانی در قیاس با صندوق‌ها است.
نگاهی به دارایی‌های تحت مدیریت
میزان دارایی‌های تحت مدیریت شرکت‌های سبدگردان در سال ۹۲ که سالهای ابتدایی شروع به فعالیت این صنعت محسوب میشود، رقمی بالغ بر یک هزار و ششصد میلیارد ریال بوده که با توجه به عدم دسترسی به داده‌های مربوطه، این رقم در بهار ۹۹ به‌صورت تخمینی بیش از پنجاه هزار میلیارد ریال برآورد میشود که نشان‌دهنده رشد چشمگیر فعالیت این صنعت در سالهای اخیر است. اما در مقایسه با صندوقهای سرمایه‌گذاری و حتی سبدگردانی‌های بدون مجوز، این ارقام جای رشد بسیار بیشتری می‌تواند داشته باشد که البته شاید بتوان یکی از دلایل این امر را عدم صرفه اقتصادی سبدگردانی و مدیریت دارایی‌های کمتر از پنج میلیارد ریال برای شرکت‌های سبدگردان دانست، که مشخصا قابلیت جذب این مبالغ برای صندوقهای سرمایه‌گذاری را بسیار بالا می‌برد.
تجربه جهانی سبدگردانی چیست؟
با وجود اینکه در بازار سرمایه ایران، حوزه مدیریت دارایی و سبدگردانی فعالیت رسمی خود را در ابتدای دهه۹۰ و پس از تجربه ایجاد صندوقهای سرمایه‌گذاری در دهه۸۰ آغاز کرد، ارائه این خدمت مالی به سرمایه‌گذاران در جهان قدمتی بیش از نیم قرن دارد. قدمت سبدگردانی به دهه ۴۰ میلادی در آمریکا بر می‌گردد.
در حال حاضر، سهم اندکی از سرمایه‌گذاری‌ها در جهان به شکل مستقیم انجام می‌پذیرد، در واقع سهم عمده، متعلق به سرمایه‌گذاری‌های غیرمستقیم شامل سرمایه‌گذاری در انواع صندوق‌ها و شرکت‌های مدیریت دارایی است. به‌طور کلی مشتریان شرکت‌های مدیریت داراییها به دو دسته مشتریان حقیقی و مشتریان نهادی تقسیم میشوند. مشتریان حقیقی هم به دو دسته خانوارها و افراد ثروتمند تقسیم میشوند.
از طرفی مشتریان نهادی،شامل شرکت‌های بیمه، صندوقهای بازنشستگی، بانک‌ها و سایر نهادهای حقوقی میشوند. با توجه به آمارهای موجود، بالغ بر ۳۰ درصد از مشتریان شرکت‌های مدیریت دارایی در دنیا مشتریان حقیقی و ۷۰ درصد مابقی را مشتریان نهادی تشکیل می‌‌دهند، که در میان مشتریان نهادی نیز بیشترین سهم به ترتیب متعلق به شرکت‌های بیمه، صندوقهای بازنشستگی، بانک‌ها و سایر نهاد‌ها است. در بین شرکت‌های مدیریت دارایی بزرگ‌ترین شرکت مدیریت دارایی در دنیا به ترتیب، گروه بلک راک و گروه ونگارد هر کدام با بیش از ۶هزار میلیارد دلار دارایی تحت مدیریت بزرگ‌ترین شرکت‌های مدیریت دارایی دنیا هستند، که مجموعا ۶ درصد از کل ثروت دنیا را تحت مدیریت خود دارند. در مقام مقایسه، دارایی‌های تحت مدیریت گروه مدیریت دارایی بلک راک دو برابر تولید ناخالص داخلی ایران و بیش از ۲۰ برابر ارزش بازار سرمایه ایران است.
لزوم دستیابی به جایگاه واقعی
به‌نظر می‌رسد برای اینکه شرکت‌های سبدگردان بتوانند به جایگاه واقعی خود در بازار سرمایه برسند، نیازمند طراحی و پیاده‌سازی مدل‌های درآمدی و بازاریابی همچون سایر نهادهای مالی تحت نظارت سازمان بورس باشند. اطلاع‌رسانی‌های مناسب، ارائه طرح‌های تشویقی به سرمایه‌گذاران، حضور فعال‌تر و برنامه‌ریزی شده در نمایشگاه‌های مرتبط و طرح‌ریزی جامع کسب و کار برای جذب سرمایه‌های بیشتر، فرهنگ‌سازی بیشتر توسط شرکت اطلاع‌رسانی و همچنین اعطای امتیازات و تسهیلات ویژه از سوی مقام ناظر در جهت توسعه صنعت سبدگردانی، می‌تواند موجب بهبود شرایط برای این صنعت نوپا در بازار سرمایه ایران باشد.
