فرصت از دست رفته اصلاحات

در هفته پایانی ماه گذشته میلادی، همزمان با کاهش شدید ارزش پول ملی آرژانتین و افزایش قابل ملاحظه نرخ‌های بهره در این کشور، تیتر یک رسانه‌ها به این موضوع و شرایط اقتصادهای نوظهور اختصاص پیدا کرد. بانک مرکزی آرژانتین نرخ‌های بهره را از ۴۵ درصد به ۶۰ درصد افزایش داده و قصد دارد بخشی از ذخایر ارزی خود را به فروش رساند تا از کاهش بیش از پیش ارزش پزو جلوگیری کند. صندوق بین‌المللی پول دیدارهایی با مقامات آرژانتین داشته و دولت آرژانتین از این نهاد خواسته است بسته‌های کمک‌های مالی را که در مجموع ۵۰ میلیارد دلار است با سرعت بیشتری پرداخت کند.

عامل اصلی وضعیت بد ارزی در اقتصادهای نوظهور، افزایش نرخ‌های بهره در آمریکاست. البته افزایش نرخ‌ها سبب شد نقاط آسیب‌پذیر اقتصادهای یاد شده نمایان شود. بانک مرکزی آمریکا امسال تاکنون دو بار نرخ‌های بهره را بالا برده و قصد دارد در ماه جاری و ماه دسامبر این اقدام را انجام دهد. افزایش نرخ‌های بهره عامل مهم رشد ارزش دلار در برابر ارزهای دیگر است. بانک‌های مرکزی دیگر، سیاست‌های حمایتی خود را بدون تغییر ادامه داده‌اند در نتیجه ارزش دلار در برابر ارزها در آن اقتصادها حمایت شده است. افزایش ارزش دلار سبب می‌شود بازپرداخت بدهی‌ها به دلار برای اقتصادهای نوظهور دشوار شود. اکثر اقتصادهای یادشده میزان بالایی بدهی به ارزهای خارجی دارند و یک عامل مهم رشد بالای اقتصاد آنها استقراض بوده است.

تنش‌های تجاری نیز در پدید آوردن وضعیت بد ارزی و اقتصادی تاثیر داشته است زیرا سبب کاهش قیمت مواد خام می‌شود و اقتصادهای یادشده صادر‌کننده این مواد هستند. البته در هر اقتصاد علت بحران ارزی با اقتصاد دیگر تفاوت دارد اما عوامل مشترک نیز مشاهده می‌شود. در ترکیه تنش‌ها با آمریکا و خودداری بانک مرکزی از بالا بردن نرخ‌های بهره سبب کاهش ارزش لیر شده است. در این کشور رئیس‌جمهوری سیاست‌های بانک مرکزی را کنترل می‌کند و این یک نقطه آسیب‌پذیری در سیستم مالی و پولی ترکیه است. اردوغان سیاست «رشد به هر قیمت» را دنبال کرده و حاصل این سیاست، میزان بالای بدهی خارجی و سقوط ارزش لیر بوده است. به همین دلیل کارشناسان توصیه کرده‌اند در روسیه استقلال بانک مرکزی باید عملا حفظ شود و ولادیمیر پوتین نباید در سیاست‌های این نهاد دخالت کند.

با آنکه ارزش ارزها در اقتصادهای نوظهور تا اندازه‌ای رشد کرده اما نباید تصور کرد شرایط رو به بهبود است. مادام که بانک مرکزی آمریکا در حال بالا بردن نرخ‌های بهره است و اقتصادهای یاد شده به استقراض از منابع خارجی وابسته هستند اوضاع به همین شکل خواهد بود. ترکیه و آرژانتین شرایط منحصر به فرد دارند. وابستگی آنها به جریان سرمایه خارجی بسیار شدید است و بدهی خارجی قابل ملاحظه به ارز دارند. در حال حاضر نرخ تورم در آرژانتین بالای ۳۰ درصد و در ترکیه حدود ۲۰درصد است. ترکیه از بالا بردن، نرخ‌های بهره که توصیه اقتصاددان‌ها است اجتناب کرده اما آرژانتین سعی کرده با بالا بردن نرخ‌های بهره از کاهش ارزش پزو و رشد تورم جلوگیری کند.

یکی از علل وضعیت این اقتصادها، آسیب‌پذیری شدید آنها به تحولات ارزی است. این کشورها طی شش سال اخیر بحران‌های اقتصادی مکرر داشته‌اند. موضوع نگران‌کننده در اقتصادهای نوظهور این است که به محض بروز یک مشکل ارزی، سرمایه‌گذاران دچار هراس شده و سرمایه خود را از کشور خارج می‌کنند. این یک ویژگی ذاتی در سرمایه‌گذاران در اقتصادهای نوظهور است. در واقع اگر افزایش نرخ‌های بهره در آمریکا از دو سال دیگر آغاز می‌شد شاید وضعیت ارزی و اقتصادی در اقتصادهای یادشده تا این حد بد نبود. اما دولت‌ها در اقتصادهای نوظهور معمولا خیلی دیر به فکر اصلاح نقاط ضعف می‌افتند و زمانی که اقدام را آغاز می‌کنند خیلی دیر شده است.

اقتصاد روسیه نقاط ضعف بسیار کمتری دارد و از آنجا که قیمت نفت در سطوح بالا قرار دارد فعلا تاثیرات کاهش ارزش روبل قابل ملاحظه نیست اما دولت روسیه باید از هم اکنون به فکر کاهش نقاط آسیب‌پذیر اقتصاد این کشور باشد و نباید تصور کند شرایط همیشه خوب باقی خواهد ماند. اگر به هر دلیلی قیمت نفت کاهش یابد، اقتصاد روسیه بار دیگر دچار رکود و خروج سرمایه‌ها خواهد شد. اقتصاددان بانک جی پی مورگان می‌گوید فعلا نشانه‌های کمی از سرایت بحران ارزی ترکیه و آرژانتین به دیگر اقتصادهای نوظهور دیده می‌شود. اگر دولت‌ها به رفع نقاط ضعف اقتصاد اقدام کنند سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی نسبت به آینده اطمینان بیشتری خواهند داشت و شوک‌های ارزی تاثیر بسیار کمتری بر این اقتصادها دارد.

نکته مهم دیگر، اقدامات غیر قابل پیش‌بینی دولت آمریکا است. ترامپ از چند ماه پیش اعمال تعرفه بر کالاهای صادراتی به آمریکا را آغاز کرده و بعید نیست در آینده بر میزان بالاتری از این کالاها تعرفه تعیین کند. پیش‌بینی شده ترامپ در ماه جاری میلادی تصمیم خود درباره اعمال تعرفه بر بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار دیگر از کالای صادراتی چین را اعلام کند. تنش‌های تجاری یک عامل وضعیت بد ارزی و اقتصادی در اقتصادهای نوظهور است. رشد اقتصادی چین در حال کاهش است و دولت این کشور از سال ۲۰۱۶ اجرای اصلاحات در بخش‌های مختلف اقتصادی را آغاز کرده است اما تنش‌های تجاری سبب شده دولت مجبور باشد سیاست‌های انبساطی را که زیان‌هایی در بر دارد افزایش دهد.

اگر تنش‌های تجاری به کاهش نرخ رشد اقتصادی آمریکا در فصول آینده منجر شود، به اقتصادهای نوظهور لطمه وارد خواهد شد و احتمال بروز رکود در اقتصاد ترکیه و آرژانتین زیاد است. همچنین احتمال کاهش نرخ رشد اقتصادهای آمریکای جنوبی، شرق اروپا و چین وجود دارد. در این شرایط قیمت نفت تحت فشار قرار خواهد گرفت و این خبری بد برای روسیه است. در سه ماه دوم سال جاری میلادی اقتصادهای نوظهور ۶/ ۴ درصد رشد کردند، اما در سه ماه سوم این نرخ پایین‌تر خواهد بود. درباره روسیه ریسک‌های سیاسی یک عامل خطر و هراس سرمایه‌گذاران محسوب می‌شود. با آنکه پوتین محبوبیت بالایی در بین مردم روسیه به ویژه جوانان دارد، اما ضروری است اصلاحات سیاسی آغاز شود و نیز دولت تلاش کند رونق به شکل فراگیر به همه طبقات جامعه روسیه نفع برساند.