۵ غربال اخبار جعلی
گستردگی این پدیده سبب شده است تا این روزها بخشی از وقت افراد در محیط کار و فعالیت صرف گپ و گفت و گاه چانه‌زنی بر سر درستی و نادرستی اخبار و مطالبی شود که در شبکه‌های مجازی نقل می‌شود. بسیار شاهد پخش اخباری هستیم که با پیگیری و ردیابی موضوع مشخص می‌شود آن اخبار پایه و اساس درستی ندارند، یا بزرگنمایی شده‌اند، یا کار خطا، سوءاستفاده و فسادی را به اشتباه و ناروا به اشخاصی نسبت داده‌اند. وجود پرونده‌های متعدد فسادهای مالی با ارقام نجومی در نهادهای مختلف، نسبت دادن دزدی و سوءاستفاده از بیت‌المال و منابع دولتی به اشخاص، پخش شایعاتی مبنی بر فرار فلان مدیر- که البته زمینه و مصداق هم زیاد دارد- یا ارائه ارقام ضد و نقیض از تعداد کشته‌شدگان در اعتراض‌ها و آشوب‌های خیابانی، پخش اخباری مبنی بر روابط غیراخلاقی -آنچه در مقاطع انتخابات شدت می‌یابد-رفع فیلتر تلگرام با جعل کردن خبری به نقل از یک مقام مسوول و هزاران خبر اغراق‌آمیز یا تحریف‌شده دیگر مواردی است که این موضوع را به معضلی جدی در فضای رسانه‌ای کشور تبدیل کرده و سلامت و امنیت روانی و اجتماعی را با تهدید روبه‌رو ساخته است. در ادبیات رسانه‌ای این نوع اخبار را ساختگی، جعلی، فریبنده یا گمراه‌کننده و در زبان انگلیسی فِیک‌نیوز(fake news) می‌نامند.
انگیزه‌ها برای ایجاد اخبار جعلی گاهی تبلیغاتی - مالی هستند و برای ترغیب مردم به خرید یک محصول و کسب سود بیشتر انجام می‌شود. اما بیشتر با انگیزه سیاسی و به منظور تخریب چهره‌های سیاسی یا جوسازی و هیاهو علیه یک جریان یا تصمیم دولتی صورت می‌گیرد. در مقیاس و سطح ارزیابی فردی، ترویج یا موفقیت اخبار جعلی ناشی از ضعف سواد رسانه‌ای شهروندان و استفاده‌کنندگان از ابزارها و امکانات جدید ارتباطی است. سواد رسانه‌ای قابلیت مواجهه نقادانه با اخبار و اطلاعاتی است که ما امروزه از منابع مختلف دریافت می‌کنیم. سواد رسانه‌ای از این جهت مهم است که در دنیای امروز در مقام متفکر آگاه و منتقد چه به‌عنوان استفاده‌کننده و چه در مقام تولیدکننده اطلاعات، باید قادر باشیم با شیوه‌هایی که به کمک تکنولوژی و رسانه‌ها امنیت روانی مردم را تهدید می‌کنند و افکار و تصورات نادرست و نامناسب را رواج می‌دهند، مقابله کنیم.
البته باید توجه داشت که انتشار اخبار جعلی و باورپذیر شدن آن در جامعه، پخش شایعه و موفقیت نسبی جنگ روانی به‌عنوان ابزاری در رقابت‌ها و مبارزه‌های سیاسی وابسته به فراهم بودن زمینه اجتماعی است. به عبارت دیگر، شایعه وقتی موفق می‌شود که اعتماد عمومی در جامعه ضعیف است. مردم وقتی احساس کنند که رسانه‌های رسمی اخبار همه وقایع و رویدادها را منعکس نمی‌کنند، یا برخی امور را از چشم و گوش مردم پنهان می‌کنند، در اطلاع‌رسانی کم‌فروشی یا تحریف می‌کنند و در عین حال، رسانه‌های دیگری هستند که اصل ماجرا را با شرح و تفصیل ارائه می‌دهند، اعتمادشان به سخنان مسوولان و به رسانه رسمی کاهش می‌یابد. این بی‌اعتمادی در جامعه، بستر مناسبی برای پذیرش و باور کردن اخبار جعلی، شایعه و اطلاعات دروغ و نادرست در مردم فراهم می‌کند. به عبارت دیگر، هرجا آزادی رسانه محدود می‌شود، زمینه پخش شایعه و پذیرش اخبار جعلی بیشتر می‌شود.
اما صرف‌نظر از زمینه‌ها، انگیزه‌ها و پیامدهای انتشار اخبار و مطالب جعلی، دروغ و تحریف شده، ببینیم چگونه باید با این آسیب فضای مجازی و کج‌رفتاری رسانه‌ای مقابله کنیم. در بیانی کلی البته راه‌حل همان نکته نخست است: سواد رسانه‌ای را باید تقویت کرد. ما اساسا جهان اطرافمان را از طریق واقعیت‌ها و عقاید درک می‌کنیم. واقعیت‌ها را از طریق گزارش‌های دقیق از آنچه رخ می‌دهند یا چیزهایی که وجود دارند درمی‌یابیم، در حالی که افکار و عقاید نظر، بیان یا تفسیری معمولا شخصی از یک معنا و مفهوم یا کنش و اقدام و حادثه مشخص است. دیدگاه یک شخص که موقعیت و اعتبار دارد، قابل استناد است اما هر دیدگاهی باید با واقعیت‌ها و نشانه‌های دقیق همراه و پشتیبانی شود. با هر داده و اطلاعات نامستند و تایید نشده نمی‌توان درباره موضوعات و رویدادها قضاوت و داوری کرد.
برای تشخیص صحت و سقم یک خبر چند نکته را همیشه در نظر بگیرید. خبر، مطلب یا هر نوع اطلاعاتی را در قالب‌های مختلف که در شبکه مجازی می‌بینید و دریافت می‌کنید، بلافاصله برای دیگران ارسال نکنید. به نکات زیر در مورد آنها دقت کنید و بعد تصمیم بگیرید. ۱- نخست به اعتبار منبع توجه کنید. منبع خبری معتبر به این دلیل که می‌خواهد اعتماد مخاطب را جلب کند، سعی می‌کند تا از وقوع و صحت یک خبر مطمئن نشده است، آن را منتشر نکند. انتشار خبر دروغ و نادرست به اعتبار منبع لطمه می‌زند. شما نیز تا از معتبر نبودن منبع مطمئن نشده‌اید، خبر را برای دیگران نفرستید. ۲- سابقه و پیشینه منبع نیز اهمیت دارد. آیا از این منبعی که خبری نقل می‌کنید تاکنون همیشه راست شنیده‌اید یا نه؟ پاسخ مثبت به این پرسش از اعتبار منبع حکایت می‌کند. ۳- آیا خبر بی‌طرفانه است یا سوگیری و جهت‌گیری خاصی دارد؟ از خود بپرسیم چه کسی یا چه گروه و جریانی از انتشار این خبر بهره‌مند یا متضرر می‌شود؟ در چنین مواقعی باید به منابع دیگر هم رجوع کرد تا صحت اطلاعات محرز شود. ۴- هویت و شخصیت نویسنده مطلب یا یادداشت را هم در نظر بگیرید. اگر نویسنده را نمی‌شناسید یا قابل اعتماد بودن وی برای شما قطعی نیست، در باور کردن ادعای نویسنده یا ارسال گسترده مطلب احتیاط کنید و به‌دنبال حصول اطمینان باشید. ۵- تکنولوژی این امکان را برای شما فراهم کرده که اعتبار منبع و نویسنده را جست‌وجو کنید و به اطمینان برسید. نگویید این کار زمان می‌برد، وقت می‌گیرد، حوصله می‌خواهد. مسوولیت اجتماعی ایجاب می‌کند یا سختی این کار را بپذیرید یا از انتشار دوباره خبر ناموثق و نامعتبر پرهیز کنید. با جست‌وجو کردن کلمه یا جمله‌ای از متن در اینترنت، معمولا درمی‌یابید خبر توسط چه منابعی منعکس شده است. موتورهای جست‌وجو از این هم فراتر رفته‌اند و با ایجاد سایت جعل‌یاب به شما در یافتن خبر یا مطلب جعلی و دروغ کمک کرده‌اند. این امکان را فراموش نکنید.
به‌عنوان یک جمع‌بندی می‌توان گفت: برای مقابله با این پدیده و کاهش اثرات مخرب آن برای نظام و جامعه در دو سطح باید اقدام کرد. در سطح کلان، سیاست ارتباطی و رسانه‌ای در کشور، به‌ویژه رسانه‌های رسمی باید به گونه‌ای باشدکه منجر به افزایش اعتماد عمومی شود. سیاست‌های محدودکننده، غیرشفاف، و اعتمادزدا متاسفانه همچنان رویه جاری است. ادامه این وضع و اقداماتی از قبیل اعمال فیلترینگ بر برخی از شبکه‌های مجازی نتیجه‌ای جز حاکمیت شایعه و انتشار اخبار و مطالب جعلی در پی نخواهد داشت و در سطح خرد و به‌عنوان یک مسوولیت فردی و جمعی با حضور در شبکه‌های مجازی و سالم‌سازی فضای ارتباطات مردمی باید توصیه‌های ذکر شده را جدی بگیریم. باید مواظب بود تا جاذبه اخبار افشاگرانه شما را افسون نکند. لذت انتشار اخبار راست، صحیح و دقیق را با پخش انبوه مطالب نامعتبر، مبهم و گاه دروغ و جعلی آلوده نکنیم.
ارسال نظر