افزایش تعداد انسان‌هایی که در شرایط ناامنی غذایی به سر می‌برند از ۲۰۰ میلیون در سال ۲۰۱۵ به ۲۲۴ میلیون درسال ۲۰۱۶، گویای وضعیت امنیت غذا در قاره آفریقا است. از چهار کشور سومالی، سودان جنوبی، نیجریه و یمن که در سال ۲۰۱۷ قحطی را تجربه کردند، سه مورد آنها در قاره آفریقا قرار دارند. امنیت غذایی در این قاره، به ویژه در شرق آن در سال ۲۰۱۸ به شدت با خشکسالی تهدید می‌شود، همچنین گسترش کشمکش‌های جاری در سودان جنوبی و نیز شرایط وخیم سیاسی-اجتماعی در جمهوری دموکراتیک کنگو، جمهوری آفریقای مرکزی و نیز منطقه دریاچه چاد از جمله عوامل تهدید‌کننده هستند. با تمام این مشکلات، هنوز هم کشورهایی وجود دارند که جایی برای خوش‌بینی در توسعه کشاورزی آفریقا را در نظرها ترسیم می‌کنند.

 خشکسالی در شاخ آفریقا

پیش‌بینی می‌شود خشکسالی در شاخ آفریقا تا پایان سال ۲۰۱۸ ادامه پیدا کند. در کنیا دو سال پی در پی بارش باران پایین‌تر از میانگین، شرایط اضطراری زندگی انسان‌ها را پس از خشکسالی ۲۰۱۱ سخت‌تر هم کرده است. در ایالت تورکانا در شمال غربی کنیا، جایی که خشکسالی خسارات شدیدی را وارد کرده است، دامداران از سر ناچاری اقدام به فروش دام‌های خود کرده‌اند و در بعضی مناطق قیمت تا ۹۰ درصد کاهش پیدا کرده است.

سومالی سخت‌ترین خشکسالی قرن ۲۱ را در سال‌های ۲۰۱۲-۲۰۱۱ تجربه کرده است. خشکسالی، بحران اقتصادی و کشمکش‌ها همگی موجب به خطر افتادن زندگی ۲۵۰ هزار نفر شده است. بارندگی کمتر از میانگین در سال ۲۰۱۷ باعث نگرانی شده است که دوباره یک خشکسالی مشابه رخ بدهد. برداشت محصولات غله در دو ماه آخر بهار در جنوب، سبد نان را ۱۳  درصد زیر خط میانگین قرار داد و در شمال غربی اوضاع خیلی اسفناک‌تر بود؛ ۸۷ درصد پایین‌تر از میانگین. کاهش ذخیره غلات منجر شد فصل بی محصول زودتر از موقع آغاز شود. بارش باران بسیار کم در پاییز احتمالا منجر به کاهش برداشت محصول در اوایل سال ۲۰۱۸ می‌شود. با توجه به اینکه شرایط اقتصادی و سیاسی از سال ۲۰۱۱ تا کنون بهبود پیدا کرده است، خیلی بعید است که وخامت اوضاع در مقیاس سال ۲۰۱۱ باشد. با توجه به اینکه احتمال می‌رود واردات غذا و کمک‌های غذایی کافی باشند تا مطالبات را برآورده کنند، دور از انتظار است که خشکی زمین به تنهایی بتواند منجر به بحران غذایی پر درد و مشقت بشود. ولی شرایط سیاسی-اجتماعی ناپایدار می‌تواند توزیع غذا را با چالش مواجه کند.

 گسترش موج آفت

یک گونه آفت که بومی آمریکای جنوبی است در ۴۳ کشور آفریقایی گسترش یافته است. این گونه آفت می‌تواند بیش از ۸۰ گونه گیاهی را تحت تاثیر قرار بدهد از جمله ذرت را، که غذای اصلی بیش از ۲۰۰ میلیون نفر از ساکنان جنوب صحرای آفریقا است. طبق برآورد سازمان غذا و کشاورزی حدود ۳۵ میلیون هکتار مزرعه ذرت که متعلق به خرده کشاورزان این ناحیه است آلوده شده‌اند یا در معرض خطر آلودگی هستند. تخمین زده می‌شود که هر سال ۸ تا ۲۰ میلیون تن ذرت در سر تا سر آفریقا به وسیله این آفت از بین می‌رود، این مقدار نیاز غذایی ۴۰ تا ۱۰۰ میلیون نفر را تامین می‌کند. طبق گزارش مرکز بین‌المللی علوم کشاورزی و زیست شناسی، تولید‌کنندگان بزرگ مثل نیجریه و تانزانیا ممکن است بیش از نصف محصول ذرت‌شان از بین برود.

کشاورزان آفریقایی در پاسخ به این آفت جدید سریع بوده‌اند، چگونه؟ با دریافت مشاوره‌های بسیار زیادی مبتنی بر بهترین روش‌های مبارزه با آفت. بیش از ۹۵  درصد تولیدکنندگان ذرت خرده کشاورزان هستند که بعید به نظر می‌رسد توان مالی خرید این مشاوره‌ها یا آفت‌کش‌های مورد نیاز را داشته باشند تا این تهدید را مهار کنند. برزیل سالانه بیش از ۶۰۰ میلیون دلار برای مهار گسترش این آفت هزینه می‌کند، هزینه بالایی که بسیاری از کشورهای آفریقایی تلاش می‌کنند تا بتوانند آن را پرداخت کنند. تجربه آمریکای جنوبی نشان می‌دهد این آفت در برابر حشره‌کش‌ها مقاوم می‌شود، فائو به کشاورزان آفریقایی یک مدیریت یکپارچه همراه با استفاده از آفت‌کش‌های بیولوژیک و جانوران بومی که از بین برنده آفت هستند را توصیه می‌کند تا استفاده از مواد شیمیایی به حداقل ممکن برسد که از مقاوم شدن آفت جلوگیری شود. این آفت در آفریقا ریشه کن نخواهد شد اما می‌تواند مدیریت شود.

 امنیت غذایی قربانی کشمکش‌ها

نا امنی غذایی می‌تواند هم دلیل کشمکش‌ها باشد هم نتیجه آن. زد و خورد‌ها در آفریقا ناامنی غذایی را افزایش داده است و بیشتر افراد در معرض خطر این ناامنی درست در مناطق نزاع و درگیری قاره هستند. سودان جنوبی بیشترین درگیری‌های تخریب‌کننده و بیشترین ناامنی غذایی را در آفریقا دارد. پس از شکست همکاری شبکه‌های توزیع غذا و وقفه کوتاه مدت پشتیبانی غذایی توسط بخش‌هایی در آمریکا، سودان تنها کشوری بود که در سال ۲۰۱۷ با قحطی مواجه بود. با ورود کشور به پنجمین سال جنگ داخلی، وضعیت سیاسی همچنان مهم‌ترین عامل بحران غذایی است. مذاکرات صلح در اتیوپی ادامه دارد اما بدون همکاری طرفین بعید است راه‌حلی پیدا شود. آمریکا که بزرگ‌ترین فراهم‌کننده کمک‌های بشردوستانه به این کشور است، تهدید کرد، اگر وضعیت سیاسی بهبود پیدا نکند سطح کمک‌ها را کاهش می‌دهد. این تهدید ممکن نیست به نتیجه‌ای برسد آن هم در حالی که دولت سودان جنوبی هزینه‌های حق ورود سازمان‌های بشردوستانه را برای کمک بالا برده است.

 فرصت‌های بلندمدت برای کشاورزی در آفریقا

به‌رغم این چالش‌ها، پتانسیل قابل ملاحظه‌ای برای کشاورزی در سرتا سر آفریقا وجود دارد. بیش از ۶۰ درصد زمین‌های قابل کشت اما استفاده نشده جهان در این قاره است. پژوهش‌ها متوجه محصولاتی شده‌اند که از آنها چشم پوشی می‌شده است و به سود خرده کشاورزان است که ۷۰ درصد تولیدات کشاورزی متعلق به آن‌هاست. پژوهش در این زمینه و توسعه روزافزون این محصولات ضمن بهبود بازده کشاورزی و تنوع زیستی منجر به امنیت غذایی می‌شود. توسعه سیستم‌های آبیاری، خطر خشکسالی را به حداقل می‌رساند. بیشتر کشاورزان آفریقا، به ویژه خرده کشاورزان متکی به باران هستند. تنها ۵ درصد قاره آفریقا قدرت این گونه آبیاری را دارد، اما تکنولوژی آبیاری در حال نفوذ به بازار این قاره است. آبیاری قطره‌ای که ضمن کاهش مصرف آب کود را مستقیما به ریشه گیاه می‌رساند، به سرعت درحال رشد در قاره است.

 نتیجه‌گیری

در حالی که قسمت‌هایی از آفریقا در سال ۲۰۱۸ در معرض خطر نا امنی غذایی بزرگ‌تری قرار دارند، چشم انداز طولانی مدت برای قاره امیدوارکننده است. به شرط اینکه سرمایه‌گذاری، پژوهش و برنامه‌های کمک حفظ شوند و به اندازه نیاز توسعه یابند تا آغازی باشد برای استفاده قاره از استعداد کشاورزی‌اش، این شدنی است.