استقرار نظام یکپارچه اطلاعات

دکتر پارسا ارباب عضو هیات علمی دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران گسترش ابزارها و تکنولوژی‌های نوین تحلیلی، این امکان را در اختیار برنامه‌ریزان و مدیران قرار داده تا با شناخت عمیق‌تر نسبت به مهار بحران و ایجاد آمادگی‌های لازم اقدام کنند.مهم‌ترین مساله هنگام وقوع هر بحران، فراهم بودن اطلاعات فضایی و در دسترس قرار دادن آن برای تمامی بخش‌های مرتبط است.هدف از مدیریت بحران، پیشگیری، ایمن‌سازی و دستیابی به راه‌حلی رضایت‌بخش، برای برطرف کردن شرایط غیرعادی، به طریقی است که منابع و ارزش‌های اساسی حفظ شوند.

دسترسی به اطلاعات، برای مدیریت بحران‌ها (حوادث) بسیار حیاتی است. تمامی بخش‌هایی که با مدیریت بحران در ارتباطند، به دسترسی به موقع و دقیق اطلاعات و آن هم اطلاعات بهنگام نیاز ضروری دارند.معمولا مقدار قابل توجه زمان و هزینه، به دلیل اینکه اطلاعات با حجم بسیار بالا و آن هم در بخش‌های گوناگون و در فرمت‌های متفاوت ذخیره می‌شوند، تنها صرف پیدا کردن اطلاعات مربوطه می‌شود.هنگام وقوع هر نوع بحران نظیر سیل، زلزله، توفان، رانش زمین و ... نقشه‌ها و اطلاعات فضایی، اجزای مهمی در بین همه اطلاعات هستند.بنابراین استفاده از نقشه و اطلاعات فضایی در عملیات مربوط به بحران بسیار حیاتی است و دسترسی به موقع، آسان، سریع و مقرون به صرفه (اقتصادی) برای گروه زیادی از مردم، نیاز مهم و اساسی در این زمینه است.

مراحل (سطوح) چرخه مدیریت بحران

مدیریت بحران به دنبال برنامه‌ریزی پیشگیری (Pervention) و کاهش اثرات(Mitigation)، آماده‌سازی فضاها برای مقابله با بحران‌ها (Preparedness) (فازهای پیش از وقوع بحران)، بالا بردن توانایی آنها در واکنش مناسب هنگام وقوع بحران (Response) و مدیریت کارآی دوران پس از وقوع بحران با هدف بازسازی و بازگشت به حالت عادی (Recovery) (فازهای پس از وقوع بحران) است. با توجه به آنچه بیان شد چرخه مدیریت بحران دارای ۵ سطح است:

۱- پیشگیری از بحران (Pervention): عملیاتی است که به منظور رفع یا جلوگیری از حوادث طبیعی خطرناک و تاثیر آنها صورت می‌پذیرد.

۲- کاهش یا سبک‌سازی اثرات بحران(Mitigation):  عملیاتی است که برای کاهش اثر مخاطرات و از دست رفتن منابع  صورت می‌پذیرد.

۳- آمادگی در برابر بحران (Preparedness): شامل فعالیت‌هایی است که به‌منظور ایجاد مکانیزمی برای واکنش سریع و قاعده‌مند به منظور محدودسازی مخاطرات طبیعی و اثرات آنها انجام می‌گیرد.

این فعالیت‌ها از طریق شناسایی خطرات و ارزیابی آنها صورت می‌پذیرد. بخشی از این فعالیت‌ها شامل تهیه نقشه‌های ریسک و خطرپذیری است.

۴- واکنش (مدیریت) مناسب در هنگام بحران (Response): عبارت از عکس‌العمل‌ سازمان‌های متعدد در برابر بحران از طریق ارائه خدمات زیادی است که در شرایط دشوار و پردغدغه باید به صورت قابل حمل و هماهنگ باشند و پس از رفع بحران از حالت بسیج بیرون آیند.

۵- جبران بحران و بازگشت به حالت عادی (Recovery): شامل تدارک امداد پس از وقوع بحران، تهیه غذا و سرپناه برای قربانیان حادثه، بازگشت به شرایط عادی و فراهم کردن کمک‌های مالی و تکنیکی برای بازسازی است.متخصصان مدیریت بحران باید در دنیای پیچیده و پرتقاضا، با زمان کمی برای درنگ و عدم امکان اشتباه، کار کنند. برای آنها سیستمی که بتواند نقشه‌های استراتژیکی  کامل و هوشمند تهیه کرده و آنها را در زمان اندکی به روز کند، ابزار بسیار مهمی برای اطمینان از امنیت جامعه است.

GIS اینترنت‌محور می‌تواند کل چرخه مدیریت بحران را تنظیم کند. این سیستم می‌تواند برای جمع کردن، نگهداری و ذخیره نقشه‌ها و اطلاعات حیاتی در ارتباط با زیرساخت‌ها، شبکه‌های ارتباطی، کاربری زمین و ... به‌کار گرفته شود که همه اینها به صورت گرافیکی نمایش داده می‌شوند و با داده‌های پایگاه‌های داده در ارتباطند.GIS بر پایه اینترنت که می‌تواند برای  برنامه‌ریزی، واکنش و جبران در وضعیت‌های اضطراری مورد استفاده قرار ‌گیرد، برای ارگان‌های مربوطه اطلاعات دقیقی را در زمانی که نیاز پایدار به آنها وجود دارد، فراهم می‌آورد.به عبارت دیگر این سیستم به متخصصان بحران این توانایی را می‌دهد تا حجم زیادی از اطلاعات را در ارتباط با جامعه گردآوری کرده و به صورت موثر و هوشمند، تحلیل و استفاده کنند.زمانی که اطلاعات از سراسر جامعه جمع‌آوری و منتشر می‌شود، شبکه مدیریت بحران ایجاد خواهد شد.

برخی کاربردهای این سیستم برای مدیریت بحران در فازهای زمانی مختلف به این شرح   است:

پیش از وقوع بحران

با توجه به اینکه تجربه نشان داده است که پیشگیری از وقوع بحران بهتر از روبه‌رو شدن با آن است، بنابراین فازهای قبل از وقوع بحران در سیکل مدیریت بحران اهمیت خاصی دارد. نقش این سیستم در این ارتباط می‌تواند مواردی نظیر زیر باشد:

* فراهم کردن اطلاعات مرتبط با بحران، پیش از رخ دادن آن برای تعیین میزان آمادگی

* تهیه و در دسترس قرار دادن نقشه‌های ریسک و خطر‌پذیری و تعیین اقدامات لازم و سازماندهی آنها در شبکه و ... .

در هنگام وقوع بحران

در هنگام وقوع بحران، نظارت همزمان، تخلیه و انجام عملیات امداد و نجات، نیازمند توجه بی‌درنگ و بلافاصله است. آخرین اطلاعات باید از طریق اینترنت در دسترس قرار گیرد تا نقشه‌ها، تصاویر و سایر جزئیات از رویداد را در کنار پیش‌بینی نواحی تحت‌تاثیر واقع شده، مناطق تخلیه شده، موقعیت و حرکت آژانس‌های مختلف نظیر ارتش و NG‌ها نشان دهد.

همه این موارد باید در شرایط فوق‌العاده دشوار نظیر زلزله، توفان و سایر رویدادهایی که از لحاظ زمانی از حساسیت بالایی برخوردارند، صورت پذیرد و نباید تاخیری در آنها به وجود آید یا ارتباطات به صورت معیوب و ناقص برقرار شود.

برخی کاربردهای این سیستم برای هماهنگ‌سازی عملیات و فعالیت‌های مورد نیاز در هنگام وقوع بحران به شرح زیر است:

* تعیین موقعیت کانون بحران و وسعت نواحی‌ای که بیشترین تاثیر را پذیرفته‌اند.

* فراهم کردن آمار و ارقام نظیر تعداد خانه‌ها، جمعیت و ...

* تخمین و برآورد خسارت از طریق در دسترس قرار دادن آمار و ارقام، موقعیت و نقشه‌های مربوط به مناطق تحت‌تاثیر واقع شده.

* ذخیره و عرضه اطلاعات بهنگام و زنده به آژانس‌های مرتبط، مردم و اتاق‌های کنترل تشکیل شده.

* برقراری ارتباط برای تعامل کارشناسان با تیم‌های مدیریت بحران به منظور بهره‌گیری از تمام منابع و فرصت‌ها.

* امکان کنترل و فرمان‌های همزمان از طریق ارتباط با پایگاه داده پهناور.

* برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات میان آژانس‌های مختلف با سطوح عملکردی متفاوت (نظیر تیم‌های پلیسی و تیم‌های پزشکی)، به‌وسیله کانال‌های ارتباطی برای هماهنگی بیشتر (از طریق ایجاد سطحی برای تبادل ایده‌ها، دانش و آخرین اطلاعات).

* دسترسی به لایه‌های متعدد نقشه‌ نظیر توپوگرافی، شبکه راه‌ها، وضعیت زیرساخت‌ها و ... و همچنین اطلاعات مربوط به خدمات اورژانسی نظیر آتش‌نشانی، بیمارستان‌ها و ...

* تعیین موقعیت مناطقی که امدادرسانی شده‌اند. علامت‌گذاری آنها و ... (این کاربرد بسیار کلیدی است؛ چراکه موقعیت جابه‌جایی گروه‌های امدادی را هماهنگ کرده و از هدر رفتن زمان، امدادرسانی مجدد به برخی نواحی و فراموشی و جا افتادن برخی نواحی دیگر جلوگیری می‌کند).

پس از وقوع بحران

نقش این سیستم برای هماهنگ‌سازی اقدامات و عملیات مربوط به مدیریت بحران پس از وقوع آن نیز می‌تواند مواردی نظیر زیر باشد:

* در دسترس قرار  دادن آخرین اطلاعات راجع به مختصات فضایی مردم تحت‌تاثیر واقع شده و منابع امداد و کمک به آنها، وسعت ناحیه بحران‌دیده و تعیین موقعیت جغرافیایی شاهراه‌های حیاتی، شبکه‌های حمل‌ونقل و ...

* هماهنگی فعالیت‌های مورد نیاز پس از وقوع بحران نظیر امداد، جابه‌جایی، ارزیابی خسارت‌ها، جبران، تعمیر و نوسازی، تهیه غذا و سرپناه برای قربانیان، بازگشت به شرایط عادی و تدارک کمک‌های تکنیکی و مادی برای بازسازی و ...

استفاده از GIS اینترنت‌محور هدف قابل توجهی در ایران است؛  چراکه چنین سیستمی، با توجه به حادثه‌خیز بودن و آسیب‌پذیری کشور در برابر انواع مختلف حوادث و همچنین رشد محبوبیت استفاده از اینترنت، از پتانسیل بالایی برخوردار خواهد بود.البته هنوز استفاده از GIS اینترنت‌محور در ایران چالش‌های زیادی را مطرح می‌کند که باید در آینده برطرف شوند.