معمای عقب ماندگی آموزش عالی در خاورمیانه

شانتا دوارجان
اقتصاددان دفتر خاورمیانه بانک جهانی

خاورمیانه خاستگاه آموزش عالی بوده است. ایران، مراکش و مصر سه مورد از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های جهان را داشته‌اند. با این حال از کل دانشگاه‌های کشورهای خاورمیانه تنها سه دانشگاه در لیست 500 دانشگاه برتر هستند و تقریبا هیچ دانشگاهی از این منطقه در لیست 200 دانشگاه برتر نیست. کارفرمایان این منطقه پیوسته شکایت می‌کنندکه فارغ‌التحصیلان فاقد مهارت‌های لازم برای کار در شرکت‌ها هستند. رشته‌های مهندسی و ریاضیات کمتر آموزش داده می‌شود و مهارت‌های نرم نظیر خلاقیت، کار تیمی و اموری از این دست در فارغ التحصیلان ترویج نمی‌شود. 40 درصد فارغ التحصیلان دانشگاهی در این منطقه بیکارند و نرخ مشارکت زنان با اینکه تحصیلات بیشتری از مردان دارند کمتر است. در مصر با اینکه نرخ بیکاری 10 درصد است، اما هنوز 600 هزار موقعیت خالی شغلی وجود دارد که فرد مناسب برای آن یافت نمی‌شود. به نظر می‌رسد دوعامل موجب بروز این وضع شده است:

1) در این منطقه بخش دولتی و عمومی مهم‌ترین نهاد استخدام‌کننده فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است نه بخش خصوصی. بخش دولتی نیز نیازی به تخصص‌های مهندسی یا مهارت‌های نرم نظیر خلاقیت و کار تیمی ندارد. کافی است تاریخ یا ادبیات بخوانید و دروس دانشگاهی نیز روی حفظ کردن و تکرار تاکید دارند نه مباحثه و تفکر.

2) تقریبا همه دانشگاه‌های این منطقه رایگان هستند، زیرا انتظار می‌رفته تا با رایگان کردن آن اقشار فقیر به آموزش عالی و تغییر وضعیت اقتصاد دسترسی خواهند داشت، اما این عملکرد باعث شده که عمدتا طبقات بالا به آموزش عالی دست پیدا کرده‌اند، زیرا هر وقت چیزی رایگان است مازاد تقاضا ایجاد می‌شود و دانشگاه‌ها برای مواجهه با مازاد تقاضا، ناچار به برگزاری آزمون ورودی هستند و فرزندان اغنیا که به مدارس خصوصی می‌روند در این آزمون‌ها بهتر عمل می‌کنند.

بنابراین آموزش عالی رانتی را متوجه طبقات بالای این جوامع کرده است، تا وقتی که درآمد دانشگاه‌ها از دولت است، دانشگاه‌ها انگیزه‌ای برای بهبود کیفیت ندارند و دانشجویان نیز چون پولی نمی‌دهند، انگیزه‌ای برای تقاضای بهبود کیفیت ندارند. در این کشورها باید به جای ارائه آموزش عالی رایگان به همه، رایگان بودن صرفا به افرادی که اثبات می‌شود فقیر هستند منحصر شود. روشن است که این کار با مقاومت سیاسی مواجه خواهد شد.