ضرورت برنامه‌سازی برای عبور از مشکل

دکتر پدرام سلطانی*

در کشور ما بسیارند اشکالات و ایراداتی که سال به سال به طول عمرشان افزود ‌می‌شود و هر از چند گاهی توسط دولتمردان یا اندیشمندان درباره آنها سخنی به میان می‌آید، جمعی را به حل آنها امیدوار ‌می‌نماید و بسیاری دیگر را از تکرار حرف بدون نتیجه کسل ‌می‌سازد. داستان ساماندهی تعطیلات عمو‌می ‌هم یکی از این معضلات مزمن ما است که برای چندمین بار در میان مباحث روز جای گرفته است. لذا به امید اینکه این نقیصه بزرگ که با عز‌می ‌کوچک قابل رفع است این‌بار دیگر بدون اقدا‌می‌ شایسته دوباره به درون انبار مشکلات برگردانیده نشود باید از این فرصت استفاده نمود و با کالبد شکافی و مداقه کافی در این خصوص به حل اصولی و صحیح این مشکل کمک کرد. نکته بسیار مهم در این رابطه این است که حل این مشکل و البته تمام مشکلات دیگر نیاز به رعایت چند اصل اساسی دارد‌: ۱- بررسی همه جانبه ۲- دوراندیشی ۳- جهانی فکر کردن و ملی عمل نمودن ۴- شجاعت

با در نظر گرفتن این اصول، ابتدا باید تعطیلات در گذر تاریخ چند‌هزار ساله خود را از نظر بگذرانیم، سپس جایگاه تعطیلات در جهان امروز را بشناسیم و تعریف جدیدی از جایگاه تعطیلات در آینده کشور و نقش آن در اقتصاد و رفاه اجتماعی به دست دهیم. اگر بدین شیوه عمل کنیم حتی ‌می‌توانیم تعریف جدیدتر و کامل‌تری از مفهوم تعطیلات به جهان ارائه دهیم.

تعطیلات برای چه؟

با تعمق در علل و فلسفه تعطیل عمو‌می‌ از دیر‌باز تا‌کنون سه دلیل اصلی را ‌می‌توان برای آن شناسایی نمود‌:

۱ - انجام آداب و سنن و مراسم ملی و مذهبی (مانند نوروز و سیزده بدر و اعیاد فطر و قربان‌)

۲ -‌ بزرگداشت شخص یا واقعه مهمی‌ (مانند سالگرد شهادت و ولادت ائمه و روزهای ملی )

۳ - فراغت از کار برای استراحت و تفریح (مانند تعطیلات آخرهفته و تعطیلات زمستانی و تابستانی)

روند تاریخی برقراری تعطیلات نیز به همین ترتیب بوده است یعنی نخست روزهایی جهت انجام آداب مذهبی و ملی در ۵۰۰۰-۱۰۰۰ سال پیش تعطیل شدند، سپس روزهایی به مناسبت تولد یا وفات پیامبران، پادشاهان و سرداران جنگی به روز تعطیل بدل گردیدند و در دو قرن گذشته نیز تعطیلات آخر هفته (یکشنبه در کشورهای مسیحی و بسیاری کشورهای دیگر و جمعه در کشورهای مسلمان‌) رسما به عنوان تعطیل عمو‌می‌شناخته شدند. به عبارتی ‌می‌توان گفت که سیر تاریخی تعطیلات از تعطیل برای احترام به اعتقادات شروع شده و به تعطیل برای احترام به افراد مهم و در نهایت به تعطیل برای احترام به خود و خانواده رسیده است.

تعطیلات در دنیای امروز

تحولات علمی، اجتماعی و اقتصادی در یک‌صد سال اخیر تاثیرات عمیقی بر بسیاری از قرارداد‌های اجتماعی و قوانین ملی و محلی گذاشته است و طبیعی است تعطیلات نیز از این قاعده مستثنی نیست. اگر زمانی برای احترام به شخصیتی مذهبی یا ملی سالروز تولد یا وفات وی را تعطیل ‌می‌نمودند و مردم برای ادای احترام راهی بجز گرد‌هم آمدن در مکان‌های خاص نداشتند، امروز با وجود رادیو و تلویزیون و مطبوعات، بسیار بهتر و گسترده‌تر ‌می‌توان این شخصیت‌ها را گرا‌می‌ داشت و خدمات و شخصیت آنان را تشریح و تحلیل نمود‌.

اگر روزی بشر به واسطه نبود ماشین‌آلات صنعتی، کمی ‌میزان تبادلات تجاری در جهان و پایین بودن سطح رفاه مجبور بود هفت روز هفته و روزانه ۱۲ ساعت کار کند امروز علم و فناوری، کارخانه‌های بزرگ و ماشین‌آلات جایگزین نیروی انسانی گردیده‌اند و تولید انبوه و افزایش چشمگیر تجارت‌جهانی فرصت استراحت بیشتر و کار کمتر را به انسان داده است و به همین واسطه تعطیلات آخر هفته در جوامع صنعتی از یک روز شروع شد و سپس به ۲ روز رسید و انتظار ‌می‌رود در آینده‌ای نه چندان دور به ۳ روز هم افزایش یابد. به نظر ‌می‌رسد پیشرفت‌های علمی ‌و تحولات اجتماعی و اقتصادی، بازنگری در تعریف و تعیین تعطیلات را ضروری ساخته است. حکومت‌های جوامع توسعه یافته نیز با توجه به این ضروریات به تعطیلات دوره‌ای و منظم ملل خود افزوده و تعطیلات نامنظم و وقفه‌ساز را به حداقل رسانیده‌اند.

اصولی برای باز تعریف تعطیلات

اگر ‌می‌خواهیم در تعطیلات کشور تغییراتی ایجاد کنیم به گونه‌ای که بیشترین پیامدهای مثبت را برای اقتصاد کشور و در عین حال رفاه شهروندان به همراه داشته باشد باید نکاتی را بپذیریم و اصولی را مد‌نظر قرار دهیم و همچنین تعاریف جدیدی را نیز در فرهنگ تعطیلات بگنجانیم.

۱ - این نگرش که برای احترام به شخصیت‌های مهم باید سالروز تولد و یا درگذشت ایشان را تعطیل اعلام نمود باید تغییر یابد. با کثرت و رواج شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، جراید و دیگر مطبوعات و همینطور اینترنت و گستردگی استفاده از آنها توسط مردم امروزه بسیار بهتر ‌می‌توان شأن و جایگاه این شخصیت‌ها را با استفاده از این رسانه‌های فراگیر در اذهان زنده نگه داشت.

۲ - تعطیلات عمو‌می ‌باید با هدف افزایش رفاه، آسایش و باز توانی قشر فعال جامعه وضع شوند، در عین حالی که کمترین اثر منفی و تبعات را بر بهره‌وری و رشد اقتصادی کشور داشته باشند.

۳ - جهت بالا بردن نشاط ملی و فراهم ساختن امکان استفاده بهتر از تعطیلات عمومی، حتی‌الامکان باید تعطیلات به مناسبت اعیاد و دیگر مناسبت‌های شادی و سرور برقرار گردند.

۴ - با هدف از میان برداشتن روزهای بین التعطیلین و تنظیم بهینه تعطیلات، برخی از تعطیلاتی که در طی آنها مراسم خاصی برگزار نمی‌شود ‌می‌بایست امکان جابه‌جایی داشته باشند و دولت مجاز به جابه‌جایی برخی روزهای تعطیل در یک محدوده ۲-۱ روزه باشد.

۵- به غیر از تعطیلات تابستان، بقیه تعطیلات مدارس و دانشگاه‌ها ‌می‌بایست حتی‌الامکان با تعطیلات عمو‌می ‌منطبق و هماهنگ گردد‌.

۶ - یکی از تعطیلاتی که همواره مورد انتقاد کارشناسان بوده است تعطیلات عید نوروز است. ناهمگون بودن این تعطیلات عملا باعث گردیده که بهره‌وری کشور در ماه فروردین بسیار ‌پایین‌تر از ماه‌های دیگر باشد. برای کاهش این نقیصه پیشنهاد ‌می‌گردد تعطیلات رسمی ‌عید نوروز همه ساله از ۲۸ اسفند الی ۳ فروردین برقرار گردد. ضمنا روز ۱۲ فروردین از حالت تعطیل خارج و روز ۱۳ فروردین به روز نیمه تعطیل بدل گردد. همچنین طی روز‌های ۱۲-۴ فروردین مدارس و دانشگاه‌ها نباید تعطیل باشند تا فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی همزمان و به صورت جدی آغاز شوند.

۷ - روزهای نیمه‌تعطیل: در کنار روزهای تعطیل و غیر‌تعطیل ‌می‌بایست تعریفی به عنوان روزهای نیمه‌تعطیل نیز داشته باشیم و این روزها را نیز بر حسب نیاز در تقویم بگنجانیم. در روزهای نیمه‌تعطیل مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل شوند و سازمان‌های دولتی یا بخش‌خصوصی (یکی از این دو) نیز ‌می‌توانند تعطیل باشند. ضمنا استفاده از مرخصی برای مجموعه‌هایی که تعطیل نیستند با تساهل بیشتری صورت ‌پذیرد.

۸- تعطیلات ساعتی: تعطیلات ساعتی به تعطیلاتی اطلاق می‌شود که کمتر از نیم روزکاری باشند. نمونه موجود آن در کشور ما شروع به کار دیرتر مدارس و ادارات در روزهای پس از شب‌های قدر (در ماه مبارک رمضان ) ‌می‌باشد. همچنین در بسیاری کشورها یک ساعت در میان روز به نام ساعت ناهاری (Lunch Time‌) ادارات و شرکت‌ها دست از کار ‌می‌کشند و برای صرف ناهار از محل کار خود خارج ‌می‌شوند‌. این عمل ضمن آنکه موجب استراحت و رفع یکنواختی کار روزانه ‌می‌گردد به طور غیر‌مستقیم در رونق اقتصاد و اشتغال موثر است، زیرا در مجاور مراکز اداری و تجاری شهر رستوران‌ها و اغذیه فروشی‌های زیادی در کنار دیگر خدمات مورد استفاده در طی ساعت ناهاری به وجود آمده‌اند که در صورت نبود تعطیلات ساعت اداری قطعا بسیار محدودتر و کم‌رونق‌‌تر می‌بودند. برقراری الگوی ساعت ناهاری در ادارات و شرکت‌های کشور ما نیز باید به صورت جدی در جدا دستور کار قرار گیرد، زیرا بدین‌وسیله هم مزایای فوق‌الذکر را به همراه خواهد آورد و هم تفکیک ساعات کار با ساعت ناهار و نماز باعث توجه جدی به هر دو بخش و همچنین افزایش راندمان کاری در نیمه دوم روز ‌می‌گردد. همچنین از تعطیلات ساعتی ‌می‌توان برای گرامیداشت برخی مناسبت‌ها که نیاز به تعطیلات روز کامل ندارند نیز استفاده نمود، مثلا روزکاری را یک ساعت دیرتر شروع یا یک ساعت زودتر به پایان رسانید‌.

ساماندهی تعطیلات

با در نظر گرفتن اصول و تعاریف مذکور می‌توان سه حالت کلی برای ساماندهی تعطیلات متصور شد. این حالات مبنایی از کار را به دست می‌دهند که با بهره‌گیری از آنها و تلفیق و یا تغییراتی می‌توان به مناسب‌ترین گزینه فراخور کشور دست پیدا کرد.

روش اول: کاهش تعطیلات - افزایش مرخصی

پایه این روش بر حذف حداکثری تعطیلات عمو‌می ‌‌است و در این صورت صرفا ۵-۴ روز تعطیلات عمو‌می‌ به شرح زیر برقرار می‌گردد‌:

۱ - اعیاد قربان - فطر و نوروز هر کدام یک روز

۲ - عاشورا و روزهای ملی هر‌کدام یک روز

دولت ‌می‌تواند برای کارکنان خود روزهای دیگری را نیز به اختیار خود به این تعطیلات اضافه نماید (روزهای نیمه‌تعطیل). در این روش میزان مرخصی استحقاقی در بخش‌خصوصی و دولتی از ۳۰ به ۴۰ روز افزایش ‌می‌یابد و در واقع این ۱۰ روز اضافه جایگزین تعطیلات عمو‌می ‌حذف شده خواهد شد. مزیت این روش این است که چون زمان استفاده از مرخصی با هماهنگی دو‌سویه کارفرما (مدیران دولتی و خصوصی‌) و کارمند ‌صوری است هم اثرات منفی آن بر بهره‌وری کاهش خواهد یافت و هم قدرت انتخاب استفاده‌کننده از مرخصی (کارمند) بالاتر خواهد رفت.

ضمنا با در‌نظر‌گرفتن تعطیلات زمستانی‌، نوروزی و تابستانی برای مدارس و دانشگاه‌ها (که هر‌کدام از ۵ روز کاری بیشتر نباید باشد) فرصت استفاده از مرخصی بیشتر را می‌بایست در این مواقع برای عموم فراهم نمود.

روش دوم: کاهش تعطیلات عمومی- افزایش تعطیلات پایان هفته

آخر هفته در بسیاری از کشورها مدت‌ها است که از ۱ یا ۵/۱ روز به ۲ روز افزایش یافته است. اما در برابر در این کشورها تعطیلات عمو‌می‌ معدودترند. از سوی دیگر تعطیلات پایان هفته در کشور ما که بعد از ظهر پنج‌شنبه و روز جمعه است در ادامه تعطیلات کشورهای دیگر که شنبه و یکشنبه است باعث قطع ارتباط ۴ روزه ما با دنیا ‌می‌شود. در‌حال‌حاضر تعطیلات پایان هفته ما ۵۲ روز جمعه و ۵۲ نیمروز پنج‌شنبه (و یا ۲۶ روز) است. اگر به جای ۵۲ نیمروز پنج‌شنبه، روزهای شنبه در کشور (‌در ادامه روز جمعه‌) تعطیلات پایان هفته برقرار گردد و روز پنج شنبه به روز کامل کاری تبدیل شود در واقع ‌می‌توان گفت ۲۶‌روز به تعطیلات عمو‌می ‌کشور افزوده ‌می‌شود. در مقابل این افزایش ‌می‌توان با کاهش دیگر تعطیلات رسمی ‌به ۵-۴ روز در سال و همچنین کاهش مرخصی‌های سالانه از ۳۰روز به ۲۰ روز، ضمن ساماندهی و تنظیم نمودن تعطیلات، موجبات ایجاد آخر هفته طولانی‌تری برای استراحت و تمدد نیروی بیشتر شهروندان را فراهم نمود‌. ضمنا با همگرایی بیشتر تعطیلات پایان هفته با کشورهای دیگر زمینه افزایش ارتباطات موثر با جهان فراهم می‌شود. لازم به ذکر است که تغییر تعطیلات آخر هفته از «پنج‌شنبه و جمعه» به «جمعه و شنبه» در برخی از کشورهای اسلا‌می ‌انجام شده است.

روش سوم : کاهش تعطیلات پراکنده - ایجاد تعطیلات مفید

به تجربه ثابت شده است که یک روز تعطیل رسمی‌در میان هفته به آن اندازه ای که بر راندمان و بهره‌وری دستگاه‌های دولتی و صنعت و تجارت کشور اثر منفی دارد برای شهروندان استفاده مفید و مناسب به همراه ندارد. برای وارونه نمودن این معادله در جهت حداقل ساختن اثرات تعطیلات بر بهره‌وری و حداکثر نمودن امکان استفاده شهروندان از آنها یکی از روشهای مناسب این است که ۵-۴ گونه از تعطیلات مهم را پایه تعطیلات قرارداده و آنها را از ۱ روز به ۳-۲ روز افزایش دهیم و در عوض مابقی تعطیلات رسمی ‌را به روزهای غیرتعطیل بدل نماییم.

به عنوان پیشنهاد ‌می‌توان تعطیلات عید فطر را به ۳ روز و عید قربان را به ۲ روز افزایش داد. ضمنا با پیش‌بینی تعطیلات عمو‌می ‌زمستانی و تابستانی و در صورت امکان قراردادن آنها همزمان با یکی از مناسبت‌های مهمی ‌که در این فصول واقع ‌می‌شود عملا با یک کار ۲ مقصود نیز حاصل گردد.

در پایان مجددا تاکید می‌گردد که ساماندهی تعطیلات را باید بسیار جدی‌تر از روندی که تا به امروز در کشور به آن پرداخته شده دنبال نمود. بررسی جامع، تصمیم‌گیری شجاعانه و اقدام سریع در این زمینه علاوه بر آثار اولیه‌ای که ‌می‌تواند بر بهبود بهره‌وری و تولید ملی و افزایش رفاه و نشاط ملی داشته باشد آثار ثانویه و مهم‌تری در ابعاد فرهنگی خصوصا فرهنگ کار و تولید به همراه خواهد داشت. امیدوارم همت صاحبنظران و عزم تصمیم‌گیران این‌بار دیگر اجازه ندهد تا این امر مهم مجددا به بایگانی برود‌.

*عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران