پتانسیل‌های تجارت ایران با افغانستان و پاکستان در گزارش معاونت بررسی‌های اتاق تهران مورد مطالعه قرار گرفت
رگ خواب همسایگان شرقی
شاید «گسترش تجارت با همسایگان» شعار اجباری دولت بوده است تا سیاستی اختیاری، اما به هر شکل که باشد آمار نشان می‌دهد همچنان پتانسیل‌های تجاری کشور با همسایه‌های شرقی، یعنی افغانستان و پاکستان به شکل کامل به فعلیت درنیامده است؛ مساله‌ای که می‌توان آن را در گزارش بازوی پژوهشی اتاق بازرگانی تهران مشاهده کرد. ارقام این گزارش نشان می‌دهد هرچند تجارت ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۱ رشدی نزدیک به ۶۰درصدی را نشان می‌دهد، اما عامل افزایش حجم تجارت ۳ برابر شدن حجم واردات کالاهای پاکستانی به ایران است تا فتح بازارهای صادراتی توسط ایران. در مورد افغانستان، حتی شاهد کاهش حجم مبادلات تجاری بوده‌ایم و تجارت دو کشور در سال ۱۴۰۱ در نسبت با سال پیش از آن ۱۰درصد کاهش داشته است. با این وجود گزارش اتاق بازرگانی با پیش‌بینی دو سناریو، امکان فتح بازارهای این دو کشور را ممکن می‌داند.
آب رفتن بازارهای ایران
بر اساس این گزارش در سال ۲۰۲۲ اقتصاد پاکستان عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی این کشور در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است. تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال ۱۴۰۱ با کاهش ۹.۶درصدی نسبت به سال ۱۴۰۰ همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش صادرات ۱۰.۲درصدی به این کشور، علی‌رغم افزایش واردات ۳۹.۳درصدی از آن عنوان کرد. تجارت ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۱ با سرعت بیشتری نسبت به سال ۱۴۰۰ افزایش یافته و به حدود ۲.۵میلیارد دلار رسیده است که افزایش ۵۹.۱درصدی را نشان می‌دهد. عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان، افزایش حدودا ۳برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت ۴۴واحد درصد بوده است. عمده کالاهای صادراتی ایران به افغانستان و پاکستان را در سال ۱۴۰۱ سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها به جز بنزین روغن و سایر محصولات به‌دست‌آمده از تقطیر قطران‌های زغال سنگ، سایر هیدروکربورهای حلقوی، سایر گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی، قیرنفت و شیر خشک صنعتی از گاو تشکیل می‌دهند. عمده کالاهای وارداتی ایران از افغانستان و پاکستان نیز در سال مذکور، سرب تصفیه‌شده، سایر دانه‌های آفتابگردان، سایر نباتات و اجزای آنها مورد مصرف در عطر‌سازی و داروسازی، برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده، برنج نیمه‌سفیدشده و دانه کنجد به استثنای بذر آن هستند. با توجه به توان رقابت‌پذیری ایران در بازار برخی محصولات وارداتی کشورهای افغانستان و پاکستان، تامین نیازهای وارداتی این دو کشور با هدف افزایش سهم بازار ایران، تحت دو سناریو به شرح ذیل قابل طرح است.
در سناریوی اول، ایران می‌تواند حدود ۱۶۴میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از ۱.۲درصد به ۱.۴درصد افزایش دهد. در سناریوی دوم، ایران می‌تواند حدود ۳۰۶میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از ۱۸.۵درصد به ۲۳درصد برساند. تولید ناخالص داخلی افغانستان، ۱۴.۶میلیارد دلار بوده که این رقم نسبت به سال گذشته ۲۰.۷درصد کاهش داشته است. تولید ناخالص داخلی پاکستان نیز در سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۳۷۴.۷میلیارد دلار بوده که نسبت به سال گذشته ۶.۱درصد افزایش یافته است. تولید ناخالص داخلی ایران نیز در سال مذکور، رقم ۳۴۶.۵میلیارد دلار را نشان می‌دهد که رشد ۳.۷۸درصدی را نسبت به سال قبل تجربه کرده است. بر اساس شاخص‌های اقتصادی ارائه‌شده، می‌توان گفت اقتصاد پاکستان در سال ۲۰۲۲، عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی پاکستان در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است.
جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به پاکستان نیز نسبت به دو کشور دیگر بیشتر بوده است. ذکر این نکته ضروری است که این مقایسه، صرفا بر اساس شاخص‌های اقتصادی منتخب انجام شده است و عوامل دیگری نیز در وضعیت اقتصادی یک کشور دخیل هستند. تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال ۱۴۰۱ با کاهش ۹.۶درصدی نسبت به سال ۱۴۰۰ همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش ۱۰.۲درصدی صادرات به این کشور در کنار افزایش ۳۹.۳درصدی واردات از آن عنوان کرد. دلیل اصلی کاهش صادرات ایران به افغانستان در سال ۱۴۰۱ کاهش صادرات میله‌های آهنی یا فولاد، بنزین و روغن و سایر محصولات که از تقطیر قطران‌های زغال سنگ بوده که مجموعا مشارکت منفی ۱۲ واحد درصدی در کاهش صادرات به افغانستان را طی بازه مذکور دارند. عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان افزایش حدود ۳برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت ۴۴ واحد درصد بوده است. درواقع افزایش تجارت با پاکستان از محل افزایش واردات و نه صادرات است. ۸برابری برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده و افزایش حدودا ۳۴برابری برنج نیمه سفیدشده منجر به افزایش حدود ۳برابری واردات از پاکستان شده است. تراز تجاری ایران و پاکستان نیز در سال ۱۴۰۱، ۴۹۰میلیون دلار بوده که کاهش ۴۵۹میلیون دلاری را نسبت به سال ۱۴۰۰ تجربه کرده است. در سال ۱۴۰۱ تنها حدود ۵۱ کد تعرفه ۸رقمی از پاکستان وارد شده که از این تعداد، ۲۹ کد تعرفه جدید بوده است. تجارت پاکستان با افغانستان از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد روند نزولی تجارت این کشور با افغانستان در سال ۲۰۲۱ متوقف شده و در سال ۲۰۲۲ با سرعت بیشتری افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۲ تجارت پاکستان با افغانستان حدود ۲میلیارد دلار بوده که رشد ۳۲درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱ را تجربه کرده است. افزایش تجارت پاکستان با افغانستان طی مدت مذکور از محل افزایش واردات با مشارکت ۲۲ واحد درصد بوده است. افزایش حدودا ۴برابری و ۳برابری واردات از دو کد تعرفه سایر زغال‌سنگ‌ها و زغال‌‌سنگ قیری عامل اصلی افزایش واردات پاکستان از افغانستان بوده است.
دو سناریوی تجاری برای ایران
بررسی‌های صورت‌گرفته در این گزارش بر اساس پتانسیل‌های صادراتی ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که ایران توان رقابت در برخی از کدهای تعرفه با کشورهای افغانستان و پاکستان در جهت افزایش سهم خود در تامین نیازهای وارداتی این دو کشور را داراست. بر همین اساس تحت دو سناریو به سهم ایران در تامین نیازهای‌های وارداتی کشورهای افغانستان و پاکستان پرداخته می‌شود. سناریوی اول: تامین کالاهای وارداتی که توسط افغانستان در بازار پاکستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آنها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که افغانستان در تامین نیازهای وارداتی پاکستان در کدهای تعرفه‌ای که ایران در آنها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود ۱۶۴میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از ۱.۲درصد به ۱.۴درصد افزایش دهد. درواقع می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در ۱۶۴میلیون دلار توان رقابت با افغانستان در تامین نیازهای وارداتی پاکستان را دارد. سناریوی دوم: تامین کالاهای وارداتی که توسط پاکستان در بازار افغانستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آنها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که پاکستان در تامین نیازهای وارداتی افغانستان در کدهای تعرفه‌ای که ایران در آنها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود ۳۰۶میلیون دلار بیشتر در تامین نیازهای وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از ۱۸.۵درصد به ۲۳درصد برساند. درواقع می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در ۳۰۶میلیون دلار، توان رقابت با پاکستان در تامین نیازهای وارداتی افغانستان دارد.
