معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران در گزارشی رابطه تجاری ایران با همسایه شرقی را بررسی کرد
عیارسنجی تجارت با پاکستان
دومین ناکامی تجارت دو کشور، توافق‌نامه ترجیحی است که آن هم امضا شد، اما سرنوشتی بهتر از طرح نخست نداشت و می‌توان گفت تنها روی کاغذ باقی ماند؛ هرچند بار دیگر در سال گذشته تلاش برای احیای آن از سر گرفته شده است. با این وجود دو کشور هیچ‌گاه درگاه تجارت دوجانبه را نبستند، حتی در سال‌های اخیر که ایران هدف سخت‌ترین تحریم‌ها قرار دارد. نشانه‌ای از این همکاری را می‌توان از رشد به‌نسبت زیاد واردات ایران از پاکستان طی ۲ سال اخیر دید؛ بر اساس آمار گمرک ایران در‌حالی‌که در سال ۱۴۰۰ تراز تجاری ایران و پاکستان بیش از ۷/ ۹۴۸میلیون دلار به سود ایران بوده است، در سال ۱۴۰۱ با رشد واردات از اسلام‌آباد به کمی بیش از ۲/ ۶۴۶دلار به سود ایران رسیده است؛ عمده اقلام وارداتی ایران که در این افزایش واردات سهم داشته‌اند اقلام اساسی نظیر غلات هستند که در شرایط کنونی برای کشور از اهمیت ویژه برخوردار است.
اما نمای کلی صادرات ایران به پاکستان تفاوتی با نمای کلی تجارت ایران با دیگر کشورها ندارد؛ عمده آن فرآورده‌ها و مشتقات نفتی و مواد خام و نیمه‌خام است. پتانسیل تجارت میان دو کشور بالاست و رقم تجارت نزدیک به ۲میلیارد دلاری در سال‌های اخیر با اتخاذ سیاست‌های منطقی می‌تواند افزایش پیدا کند. به دلیل اهمیت رابطه تجاری ایران با همسایه شرقی، معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران در گزارشی پژوهشی، رابطه تجاری ایران با پاکستان را مورد تحلیل قرار داده است.
جایگاه پاکستان در تجارت جهانی
پاکستان پنجمین کشور پرجمعیت جهان است. با این وجود میزان مبادلات تجاری این کشور با میزان جمعیت آن متناسب نیست. مجموع صادرات پاکستان در سال ۲۰۲۲ میلادی معادل ۳۱میلیارد و ۱۷۵میلیون دلار و جمع واردات این کشور معادل ۷۱میلیارد و ۱۰۴میلیون دلار بوده است. در نتیجه می‌توان پاکستان را یک کشور با درجه بالای خودکفایی در تولید و مصرف دانست.
مقاصد برتر کالاهای صادراتی کشور پاکستان، آمریکا، چین، انگلستان، هلند، آلمان و امارات متحده عربی هستند. بزرگ‌ترین شریک تجاری پاکستان در بخش صادرات ایالات متحده آمریکاست؛ به‌طوری‌که ۱/ ۲۰درصد از ارزش صادرات کالایی پاکستان در سال ٢٠٢٢ به این کشور اختصاص دارد. چین و انگلستان رتبه‌های دوم و سوم بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی پاکستان را به خود اختصاص داده‌اند. صادرات پاکستان به چین ۲/ ۸درصد و به انگلستان ۵/ ۶درصد از کل ارزش صادرات پاکستان را تشکیل می‌دهد. صادرات پاکستان به ١٥ مقصد عمده صادراتی این کشور در مجموع حدود ۱/ ۲۳میلیارد دلار بوده که سهم ٧٤درصدی از کل صادرات پاکستان را به خود اختصاص داده‌اند. پاکستان دارای تراز تجاری منفی با جهان است؛ اما با آمریکا تراز تجاری به نفع پاکستان است.
در سال ٢٠٢٢، بیشترین واردات پاکستان از کشور چین و حدود ۳/ ۱۶میلیارد دلار است. این میزان سهم ٢٣درصد از کل ارزش واردات پاکستان از جهان را شامل می‌شود. امارات متحده عربی با حدود ۹/ ۷میلیارد دلار و عربستان سعودی با حدود ۱/ ۵میلیار دلار به ترتیب پس از کشور چین در جایگاه دوم و سوم بزرگ‌ترین صادرکنندگان به پاکستان قرار دارند. سهم امارات از کل واردات پاکستان ۱/ ۱۱درصد و سهم عربستان ۲/ ۷درصد است.
تجارت ایران و پاکستان
تجارت ایران با پاکستان در سال‌های گذشته افت‌وخیز زیادی داشته است؛ حتی در برهه‌هایی دو کشور توافق کردند که ابرپروژه‌هایی مانند خط لوله گاز را با همکاری هم راه‌اندازی کنند. با این وجود اکثر پروژه‌های همکاری ایران و پاکستان در سال‌های اخیر ناکام مانده‌اند. فصل جدید رابطه ایران و پاکستان در فوریه ٢٠١٢، زمانی که رئیس‌جمهور ایران برای شرکت در مذاکرات سه‌جانبه پاکستان، افغانستان و ایران از اسلام‌آباد بازدید کرد، آغاز شد. این دیدار از این جهت حائز اهمیت بود که دولت وقت پاکستان به‌‌شدت از پروژه خط لوله گاز ایران و پاکستان حمایت کرد و همچنین متعهد شد که در کنار ایران بایستد؛ زیرا ایران به‌‌شدت تحت محاصره تحریم‌های بین‌المللی به دلیل ادعای توسعه انرژی هسته‌ای مواجه بود.
این پروژه یکی از پیشرفت‌های مهم در روابط پاکستان و ایران بود. با این وجود این خط لوله به عنوان نقطه متبلور در روابط ایران و پاکستان، در همان نقطه‌‌ای که شروع شده بود متوقف شد. دلیل این مساله این بود که پروژه خط لوله با موانع متعددی در قالب نارضایتی ایالات متحده و بحران اقتصادی در پاکستان مواجه شد. توافق‌نامه تجارت ترجیحی را که در سال ٢٠٠٤ توسط ایران و پاکستان امضا شد، می‌توان تلاش مهم دیگری برای بهبود تجارت دوجانبه بین ایران و پاکستان دانست. برخی از اهداف این توافق شامل افزایش حجم تجارت بین دو طرف، ترویج رشد پایدار بین هر دو طرف، تسهیل تنوع محصولات تجاری و رفع موانع تجارت بین دو طرف بود. البته در‌حال‌حاضر این توافق‌نامه با گذشت زمان و اعمال محدودیت‌ها از سوی ایران مبنی بر منع واردات و صادرات برخی اقلام، کارآیی خود را از دست داده و لازم است اصلاح شود. آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد که میزان صادرات ایران به پاکستان در سال ۱۴۰۱ معادل یک‌میلیارد و ۴۸۸میلیون دلار بوده است که رقمی معادل ۸/ ۲درصد از حجم ارزشی صادرات ایران است.
ارزش صادرات ایران در سال ۱۴۰۰ نیز معادل یک‌میلیارد و ۲۶۰میلیون دلار محاسبه شده است. ایران در بین کشورهای صادرکننده به پاکستان در جایگاه نوزدهم قرار دارد و تنها توانسته ۲/ ۱درصد از نیاز وارداتی این کشور را تامین کند. در مقابل، میزان واردات ایران در سال ۱۴۰۱ معادل ۸۴۲میلیون دلار معادل ۴/ ۱درصد از سهم ارزشی واردات ایران است. این رقم در سال ۱۴۰۰ معادل ۳۱۲میلیون دلار محاسبه شده است. بر اساس آمار گمرک ایران، طی سال ١٤٠١، ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان نسبت به سال ١٤٠٠، با رشد ۱/ ۱۸درصدی داشته و ارزش واردات ایران از پاکستان نسبت به سال ١٤٠٠، حدود ۷/ ۲برابر شده است.
متوسط رشد سالانه ارزش صادرات ایران به پاکستان و واردات ایران از کشور مزبور طی سال‌های ١٣٩٢ تا ١٤٠١ به ترتیب برابر با ۶/ ۹درصد و ۱/ ۱۱درصد بوده است. بررسی آمار تجارت فی مابین ایران و پاکستان طی دو سال اخیر نشان می‌دهد که واردات ایران از پاکستان از سرعت رشد به‌مراتب بالاتری در مقایسه با صادرات ایران به پاکستان برخوردار بوده است. این امر در تراز تجاری نیز قابل‌مشاهده است. تراز تجاری ایران با پاکستان از حدود ۷/ ۹۴۸میلیون دلار در سال ١٤٠٠ به ۲/ ۶۴۶میلیون دلار در سال ١٤٠١ رسیده است. تراز تجاری ایران با پاکستان به لحاظ ارزشی طی ١٠ سال مورد بررسی همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده است.
طی سال ١٤٠١، مقدار وزنی صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان نسبت به سال قبل ۸/ ۲۱درصد افزایش داشته و واردات ایران از پاکستان در این بازه زمانی حدود ۱/ ۲برابر شده است. متوسط رشد سالانه میزان صادرات و واردات کالایی ایران با پاکستان طی سال‌های ١٣٩٢ تا ١٤٠١ به‌ترتیب برابر با ۸/ ۱۷درصد و ۴/ ۱۱درصد بوده است. تراز تجاری ایران با پاکستان به لحاظ وزنی طی ١٠ سال منتهی به سال ١٤٠١ همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال ١٤٠١ نیز به حدود ۸/ ۲میلیارد تن رسیده است. بنابراین با توجه به آمار و ارقام سال مورد بررسی، صادرات کالا به پاکستان و واردات از این کشور به طور میانگین به لحاظ وزنی و ارزشی رشد داشته است.
سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها، مواد قیری، موم‌های معدنی با سهم حدود ۸/ ۴۰درصد؛ شیر و محصولات لبنی، تخم پرندگان، عسل طبیعی، محصولات خوراکی که منشأ حیوانی دارند با سهم حدود ١١درصد؛ میوه‌های خوراکی، پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند با سهم حدود ۸/ ۸درصد در مجموع بیش از نیمی از کل ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان را در سال ١٤٠١ تشکیل می‌دهد. غلات با سهم حدود ۷/ ۸۵درصد از ارزش کل واردات؛ میوه‌های خوراکی، پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند با سهم حدود ٧درصد و دانه و میوه‌های روغن‌دار، دانه و بذر و میوه‌های گوناگون، نباتات صنعتی یا دارویی با سهم حدود ٤درصد در مجموع نزدیک به ٩٧درصد از ارزش کل واردات ایران از پاکستان را در سال ١٤٠١ تشکیل داده است.
با توجه به آمارهای تجارت ایران و پاکستان می‌توان گفت با توجه به اینکه عمده واردات ایران از پاکستان را غلات تشکیل می‌دهد، توسعه تجارت با این کشور می‌تواند مشکلات ناشی از کمبودهای مقطعی در بازار ایران را جبران کند. همچنین پاکستان پرجمعیت‌ترین کشور همسایه ایران است که کشور با آن مرز زمینی دارد. بنابراین استفاده ار بازار وسیع این کشور باید در دستور کار سیاستگذاران ایرانی قرار گیرد.
