کارنامه تجارت ایران با کشورهای همسایه بررسی شد
غفلت از تجارت برد- برد با همسایگان
این گزارش عنوان می‌کند که دستاوردهای سیاست «توسعه صادرات با همسایگان» با در نظر گرفتن دو معیار «تغییرات ارزش صادرات» و «سهم صادرات بدون نفت خام ایران از کل واردات کشور مقصد»، در چند حالت قابل‌طبقه‌بندی است. نخست؛ افزایش توأم ارزش صادرات و سهم در کل واردات مقصد (عراق، ترکیه، ترکمنستان، عمان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و عربستان سعودی). دوم؛ افزایش ارز صادرات همراه با افت سهم در کل واردات مقصد (ارمنستان، امارات، پاکستان، کویت، روسیه). سوم؛ افت توأم ارزش صادرات و سهم در کل واردات مقصد (افغانستان و قطر). این گزارش می‌افزاید: افزایش واردات کشورهای مقصد و تلاش بیشتر سایر رقبا برای نفوذ در بازارهای صادراتی از جمله دلایلی است که برای کاهش سهم به‌رغم رشد صادرات به کشورهای مذکور می‌توان عنوان کرد.
در عین حال روز گذشته ایسنا آماری از واردات و صادرات با ۱۰ کشور همسایه را در بازه زمانی یک‌ماهه فروردین‌ماه ۱۴۰۲ منتشر کرد. بر اساس اعلام سید‌روح‌الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت‌خانه صمت، در فروردین امسال نزدیک به هفت‌میلیون تن کالای غیرنفتی به ارزش سه‌میلیارد و ۴۹۶میلیون دلار، بین ایران و ۱۵کشور همسایه تبادل شده که نسبت به فروردین سال قبل ۲۶درصد در وزن و ۵/ ۱۱درصد در ارزش با رشد همراه بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد از میان کشورهای نام‌برده، تراز تجاری ایران با ۹ کشور مثبت است. اگرچه تراز مثبت تجاری همواره موضوعی است که سیاستگذار آن را افتخار‌آمیز می‌پندارد، اما تجارت برد- برد موضوعی است که کشورها به دنبال آن هستند. اینکه ایران همواره فروشنده کالا باشد و در مقابل برای ورود کالا مقاومت نشان دهد، شاید در بازه زمانی بلندمدت زیانبار باشد. از این رو کارشناسان عنوان می‌کنند که ایران علاوه بر تنوع‌بخشی به سبد صادراتی و مقاصد صادراتی، باید به سمت تجارت برد-برد با کشورها حرکت کند.
بر اساس آمارهای منتشرشده، صادرات ایران به عراق در نخستین ماه سال برابر ۶۰۹میلیون دلار بوده که نسبت به سال گذشته ۴۳درصد افزایش داشته است. بازار عراق برای ایران بازار بسیار مهمی است. از یک سو هم‌مرز بودن با این کشور و از سوی دیگر ذائقه نزدیک عراقی‌ها به ایران موجب شده این کشور همواره در لیست مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران قرار بگیرد. اما اخیرا در خصوص از دست رفتن بازار عراق هشدارهایی داده شده و عنوان می‌شود حضور رقبا با شیوه‌هایی نظیر سرمایه‌گذاری مشترک، درهم‌تنیدگی اقتصاد عراق با اقتصاد رقبایی مانند چین، آمریکا و ترکیه را بیشتر کرده خطر از بین رفتن این بازار یا لااقل کاهش سهم از آن وجود دارد. عراق در بازه زمانی یک‌ماهه منتهی به فروردین تنها ۱/ ۷میلیون دلار به ایران صادرات داشته است. این ارقام که حکایت از تراز به‌شدت منفی تجاری عراق با ایران دارد، نشان می‌دهد بازی تجاری ایران و عراق برد-برد نیست و زمانی که وزنه به سمت یک کشور سنگینی می‌کند، ممکن است طرف مقابل انگیزه خود را برای ادامه بازی از دست بدهد.
دومین مقصد کالاهای ایرانی در بین همسایگان در ابتدای بهار ترکیه بوده؛ میزان صادرات به این کشور ۵۵۰میلیون دلار برآورد شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد ۵۲درصدی داشته است و واردات از این کشور ۳۴۵میلیون دلار بوده که رشد ۲۶درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته ثبت کرده است. این کشور همسایه که در بسیاری از بازارها رقیب ایران محسوب می‌شود، قرار است مبادلات تجاری خود را با کشورمان به ۳۰میلیارد دلار برساند؛ این هدف‌گذاری احتمالا به این زودی قابل دستیابی نخواهد بود. آمار ۱۲ماهه سال ۱۴۰۱ گمرک ایران نشان می‌دهد صادرات ایران به ترکیه در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ با رشد ۲۳درصدی، از مرز هفتمیلیارد دلار عبور کرده و از ۶میلیارد و ۷۹میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ به هفتمیلیارد و ۴۵۰میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسیده است. واردات از این کشور نیز در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ با ۱۵درصد رشد از ۲/ ۵میلیارد دلار در سال ۱۴۰۰ به حدود ۶میلیارد دلار در سال ۱۴۰۱ افزایش پیدا کرده است.
امارات سومین مقصد صادراتی ایران در فروردین‌ماه در بین همسایگان است. ارزش صادرات به این کشور در نخستین ماه سال ۳۲۰میلیون دلار بوده که افت ۵۲درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته تجربه کرده است. اما واردات از امارات یک‌میلیارد و ۹میلیون دلار بوده که نسبت به بازه مشابه پارسال ۳۰درصد رشد داشته است. داستان تجارت با امارات شاید با سایر کشورها متفاوت باشد.
این کشور در سال‌های اخیر با توجه به تنش‌های سیاسی که با ایران داشت، همواره راه تجارت را باز گذاشت. از سوی دیگر نقش واسطه را در زمانه تحریم برای ایران بازی می‌کند و از این رو کشوری مهم در مبادلات تجاری ایران محسوب می‌شود. اما همزمان با آشتی ایران و عربستان، اختلافات سیاسی با کشورهایی نظیر امارات نیز کاهش خواهد یافت. در این صورت می‌توان امیدوار بود که رقم‌های تجاری بالاتری را برای تجارت با امارات شاهد باشیم. اخیرا هیاتی اماراتی به ایران آمدند تا برای توسعه تجارت دو کشور مذاکره کنند. طرف ایرانی معتقد است که می‌تواند تجارت با امارات را به ۳۰میلیارد دلار برساند. پاکستان چهارمین مقصد کالاهای ایرانی در بین کشورهای همسایه است. این کشور خریدار ۱۱۶میلیون دلار کالای ایرانی در نخستین ماه سال بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۱درصد افزایش داشته است. واردات از پاکستان ۲/ ۴۵میلیون دلار ارزش داشته که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۵درصد کاهش داشته است. گفته می‌شود حجم تجارت ایران و پاکستان تا ۵میلیارد دلار قابل‌افزایش است. یکی از مسیرهایی که این دو کشور برای توسعه تجارت خود دنبال می‌کنند، استفاده از تجارت ترجیحی است. مقامات ایرانی می‌گویند این توافق می‌تواند صادرات به این کشور همسایه را تا ۱۰۰درصد افزایش دهد.
افغانستان با ۱۱۵میلیون دلار خرید کالای ایرانی در رده پنجم قرار گرفته و صادرات به این کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۶درصد افزایش داشته است. اما واردات از این کشور چنان ناچیز بوده که افغانستان را از لیست ۱۰ مبدا اول واردات به ایران حذف کرده است. افغانستان در بیشتر مواقع جزو ۵ مقصد عمده صادراتی ایران قرار داشته اما در واردات چندان موفق نبوده است. در حالی که برخی از کارشناسان در سال‌های گذشته عنوان می‌کردند که مبادلات تجاری ایران و افغانستان پتانسیل ۱۰میلیارد دلاری دارد. رقمی که کمی دور از ذهن می‌رسد. مرزهای ایران و افغانستان هرازگاهی دچار مشکلاتی می‌شود و تجارت با این کشور را با چالش روبه‌رو می‌کند. از سوی دیگر حضور طالبان در این کشور موجب فرار سرمایه شده و بخش خصوصی افغانستان احتمالا ضعیف‌تر از گذشته است و از این رو هزینه‌های کافی برای توسعه تجارت افغاستان فراهم نیست. از سوی دیگر افغانستان به محصولات ایرانی نیاز دارد و به دلیل هم‌مرز بودن، ایران می‌تواند بخش عمده‌ای از کالاهای موردنیاز افغان‌ها را فراهم کند. اما برخی سیاست‌ها برای توسعه تجارت با این کشور باید با جدیت بیشتری دنبال شود. به عنوان مثال پرونده تجارت ترجیحی با این کشور از سال ۹۷ باز است.
عمان با خرید ۴/ ۸۹میلیون دلار کالا از ایران توانسته جایگاه ششم را به خود اختصاص دهد. صدور کالا به این کشور ۲۰ درصد رشد داشته است. همچنین واردات از عمان ۲/ ۴۵میلیون دلار بوده که افت ۲۵درصدی را تجربه کرده است. عمان در چند سال اخیر درصدد افزایش تجارت با ایران برآمده است؛ به گونه‌ای که در یک برهه زمانی گفته می‌شد می‌تواند جای امارات را در تجارت ایران بگیرد. هرچند این ادعای بزرگی بود و شاهد آن میزان هدف‌گذاری تجاری دو کشور بود. تلاش عمان و ایران برای رسیدن به تجارت ۳میلیارد دلاری نشان می‌دهد هنوز برای جایگزینی عمان با امارات فاصله زیادی وجود دارد.
صادرات به روسیه ۶۰میلیون دلار بوده که رشد ۱۶۷درصدی داشته است. این کشور هفتمین مقصد کالاهای ایرانی در بازه زمانی یک‌ماهه منتهی به فروردین‌ماه بوده است. واردات از روسیه ۵/ ۵۸میلیون دلار بوده که افت ۴۶درصدی را نسبت به بازه مشابه سال گذشته رقم زده است. توافق تجارت ترجیحی با اوراسیا، روسیه را به عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد عضو این اتحادیه، در جایگاه ویژه‌ای برای ایران قرار داده است. از میان کشورهای عضو این اتحادیه، روسیه بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است. هدف‌گذاری تجاری ایران و روسیه، دستیابی به تجارت ۸میلیارد دلاری است. هرچند حرکت در این مسیر به‌کندی انجام می‌شود، اما اقداماتی که ایران و روسیه برای توسعه مبادلات اقتصادی در پیش گرفته اند، می‌تواند چشم‌انداز مثبتی برای تجارت دو‌جانبه ترسیم کند. از جمله آخرین اقداماتی که در این باره انجام شده، راه‌اندازی نمایندگی دومین بانک بزرگ روسیه در ایران است که خبر آن را رئیس سازمان توسعه تجارت اعلام کرده است.
جمهوری آذربایجان ۴/ ۳۳میلیون دلار کالا از ایران خریداری کرده که نسبت به فروردین سال گذشته افت ۱۴درصدی داشته و هشتمین مقصد صادراتی ایران در بین کشورهای همسایه است. این کشور فروشنده ۶/ ۳میلیون دلار کالا به ایران است. واردات ایران از جمهوری آذرایجان رشد ۲۵درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته داشته است. با اینکه جمهوری آذریایجان از نظر مسافت، جزو کشورهای نزدیک به ایران است؛ اما تجارت دو طرف چندان قابل‌توجه نیست. بیش از ۱۰ سال پیش قرار بود تجارت دو کشور به یک‌میلیارد دلار برسد. اما همین رقم نه چندان بزرگ نیز همچنان محقق نشده است. در حال حاضر روابط سیاسی ایران با این کشور چندان مساعد نیست و احتمالا شرایط تجارت دو طرف نیز تحت‌تاثیر این روابط قرار خواهد گرفت.
ارمنستان ۳۳میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده که رشد ۱۴۴درصدی را نسبت به فروردین سال گذشته رقم زده است. این کشور نهمین مقصد صادراتی ایران در بین کشورهای همسایه است. واردات از این کشور نیز چنان ناچیز است که در لیست ۱۰ کشور مبدا وارداتی ایران در نخستین ماه سال قرار نگرفته است. ایران و ارمنستان چشم‌انداز ۳میلیارد دلاری را برای تجارت خود ترسیم کرده‌اند؛ چشم‌اندازی که تحقق آن با توجه به توافق تجارت آزاد با اوراسیا دور از دسترس نیست. ترکمنستان با واردات ۲۷میلیون دلاری از ایران دهمین مقصد صادراتی ایران است که رشد ۳۲درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ثبت رسانده است. این کشور با فروش ۸/ ۲میلیارد دلار کالا به ایران در لیست ۱۰ مبدا نخست وارداتی ایران در بین کشورهای همسایه قرار دارد. رویای مقامات رسمی ایران در دولت‌های گذشته این بود که تا سال ۱۴۰۴ مبادلات تجاری دو کشور را به ۶۰میلیارد دلار برسانند. اما زمانی که این هدف‌گذاری اعلام شد، نه خبری از تحریم بود و نه اقتصاد ایران به بیمارهای مزمن دچار شده بود. در حال حاضر حتی رسیدن به تجارت ۶میلیارد دلاری با این کشور نیز می‌تواند ادعای بزرگی باشد. اما در میان ۱۰ مبدا نخست واردات، کشورهای قطر و قزاقستان نیز حضور دارند. قطر با ۵/ ۳میلیون دلار صادرات به ایران در رده هشتم مبادی وارداتی کشورهای همسایه قرار گرفته که رشد ۵۲۵درصدی را نسبت به فروردین سال گذشته داشته و قزاقستان با ۳میلیون دلار فروش کالا به ایران و افت ۸۳درصد صادرات به ایران نسبت به بازه مشابه سال قبل در رده نهم قرار گرفته است.
