بازوی پژوهشی اتاق تهران نمره دروازه تجارت ایران را اعلام کرد؛ ۶۶ از ۱۲۹
گمرک زیر سن بلوغ
سازمان جهانی گمرک در سال۲۰۰۳ مدلی را به‌منظور پوشش الزامات امنیت زنجیره تامین، تحت‌عنوان بلوغ گمرک دیجیتال سازمان جهانی گمرک معرفی کرد که مهم‌ترین مشخصه آن قدرت و دامنه تعامل گمرکی با دیگر گمرکات است. بازوی مطالعاتی اتاق تهران در گزارشی به بررسی پیشرفت بلوغ گمرکات جهان و مقایسه ایران با آن پرداخته است. در این مقایسه شاخص‌های ایران بسیار ضعیف است؛ برای نمونه شاخص مهم تجارت فرامرزی ایران با امتیاز ۲/ ۶۶ در مقایسه با امتیاز ۱۲۹ اقتصادهای پیشرفته نشانی از درستی این ادعا است. در کنار دیگر سیستمهای دیجیتال گمرکی، سازمان‌ملل با معرفی سیستم آسیکودا، زمینه را برای دیجیتال‌شدن گمرکات کشورهای درحال‌توسعه فراهم کرده‌است.
ایران نخست به استفاده از این سیستم روی‌آورد، اما پس از مدتی کوتاه با کنار گذاشتن آن، سامانه جامع گمرکی را راه‌اندازی کرد. از سال۱۳۹۱ که این سامانه راه‌اندازی شده‌است تاکنون، موفق به ارائه عملکردی مناسب نشده و شاخص‌های گمرکی ایران وضعیتی مطلوب ندارند. دلیل این امر که گمرکات ایران، درحالی‌که کشورهای دیگر از جمله جامائیکا، افغانستان و لسوتو نیز به‌عنوان آخرین کشورها به سامانه سازمان‌ملل متصل شده‌اند، همچنان به‌عملکرد انفرادی مشغول است مشخص نیست. یکی از حدس‌‌‌‌‌های این گزارش محرمانه‌بودن آمار تجارت ایران است اما دلیل قطعی برای آن عنوان نشده‌است. به هرحال اکنون واضح است که استفاده از برنامه‌های تبادل داده‌های گمرکی نقش مهمی در کاهش میزان اسناد کاغذی و هزینه‌های اداری ایفا می‌کند. علاوه‌بر این، بهره‌‌‌‌‌برداری از این سیستمها می‌تواند حجم قاچاق‌کالا را کاهش دهد.
گذار گمرکی جهان
در حال‌حاضر، جهان درحال گذار از یک دوره صنعتی متکی بر منابع طبیعی به‌سوی یک دوره متکی بر دانش مبتنی بر مهارت‌ها، آموزش، پژوهش و توسعه است. در این میان، ظهور فناوری‌های ارتباطی جدید، امکان شکل‌دهی اقتصاد جهانی را فراهم می‌‌‌‌‌آورند. فعالیت‌های تجـاری در یـک مکان می‌توانند فعالیت‌های سایر مکان‌‌‌‌‌ها را تحت‌تاثیر قرار دهند، از این‌رو تسهیل در روند تجارت از اهمیت ویژه‌‌‌‌‌ای برخوردار بوده که در این راستا یکی از اقدامات صورت‌گرفته دیجیتالی‌شدن فرآیندهای گمرکی است. در این گزارش به اهمیت دیجیتالی‌شدن فرآیندهای گمرکی، مدل بلوغ گمرک دیجیتال، سیستمهای متفاوت مورد‌استفاده کشورها، وضعیت ایران در تبادل دیجیتال داده‌های گمرکی و اثر دیجیتال‌‌‌‌‌سازی فرآیندهای گمرکی در بهبود شاخص‌های تجاری پرداخته شده است.
ادارات گمرک چندین دهه است که در حال بررسی دیجیتالی‌شدن فرآیندهای گمرکی هستند. امروزه، تقریبا همه گمرکات، از یک نوع سیستم کامپیوتری برای فرآیندهای ترخیص کالا استفاده می‌کنند. در مسیر تحول دیجیتالی‌شدن گمرک، همزمان با تکامل یا ظهور فناوری‌های جدید فناوری اطلاعات، استفاده از پنجره واحد تجارت فرامرزی و سیستمهای تبادل داده‌های گمرکی از جمله راهکارهایی است که بسیاری از کشورها چه به‌صورت فیزیکی و چه به‌صورت الکترونیک درپیش گرفته‌‌‌‌‌اند. این ابزارها، ارتباطات هماهنگ را میان طرف‌‌‌‌‌های تجاری تقویت می‌کنند، کشورها را قادر می‌سازند با مدرن‌‌‌‌‌سازی سیستمهای مدیریت گمرکی، داده‌های تجاری به‌روز و موردنیاز را تولید کنند و همچنین برای اطمینان از پایداری سیستمها و مالکیت آن توسط کشورهای کاربر و همسویی مقررات تجارت داخلی با هنجارهای بین‌المللی، ظرفیت‌‌‌‌‌سازی انجام شود.
به‌طور کلی، تبادل داده‌ها و همکاری با اپراتورهای تجارت الکترونیکی، یکپارچه‌سازی ترخیص کالا از گمرک را به‌همراه خواهد داشت، لذا اطلاعات لازم برای دستیابی به اهداف مشترک در اختیار هر دو طرف قرار می‌گیرد. هنگامی که تبادل اطلاعات انجام شود، گمرک اطلاعات لازم در زمینه محموله‌‌‌‌‌ها، مانند توضیحات، ارزش و مبدا را در اختیار خواهند داشت که به آنها امکان ارزیابی بهتر ریسک را می‌دهد.
بلوغ گمرکی
سازمان جهانی گمرک، در سال۲۰۰۳ مدلی را به‌منظور پوشش الزامات امنیت زنجیره تامین، تحت‌عنوان «بلوغ گمرک دیجیتال سازمان جهانی گمرک» معرفی کرد. بر اساس این مدل، قابلیت یک سیستم فناوری اطلاعات برای تعامل با سیستمهای دیگر چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی، در یک محیط پنجره واحد رقم می‌خورد که شاخص اولیه برای ارزیابی سطح بلوغ اداره گمرک از نظر دیجیتالی‌شدن است.
یک شرط اساسی برای ارتباط موفق بین افراد این است که همه آنها به یک زبان صحبت کنند. این مورد برای ارتباط بین سیستمهای الکترونیکی نیز صادق است. یک زبان مشترک برای اطمینان از اینکه اطلاعات به‌طور یکپارچه در سیستمهای مختلف فناوری اطلاعات جریان دارد موردنیاز است. در کنار دیگر سیستمها، سیستم خودکار داده‌های گمرکی آسیکودا یک سیستم کامپیوتری مدیریت گمرک است که اکثر رویه‌‌‌‌‌های تجارت خارجی را پوشش می‌دهد. این برنامه فهرست بارها و اظهارنامه‌‌‌‌‌های گمرکی را به‌همراه رویه‌‌‌‌‌های حسابداری و ترانزیت رسیدگی می‌کند. این برنامه همچنین می‌تواند برای تجزیه و تحلیل اقتصادی آماری، داده‌های تجاری را تولید کند. برنامه سیستم خودکار داده‌های گمرکی توسط آنکتاد توسعه‌یافته‌است. در حال‌حاضر این سیستم در ۱۰۲ کشور و منطقه در حال اجرا یا پیادهسازی است. نکته قابل‌توجه درخصوص این برنامه رایگان‌بودن آن بوده که کشورهای کمتر توسعه‌یافته و درحال‌توسعه بتوانند سیستمهای گمرک خود را از حالت کاغذی خارج و در ادامه بتوانند برای تسهیل در روند تجارت، به تبادل داده‌های گمرکی با سایر کشورها بپردازند.
تجربه اروپا
در اروپا، برخی از اعضا سیستم‌‌‌‌‌هایی را پیادهسازی کردهاند که امکان تبادل الکترونیکی اطلاعات با اپراتورهای تجارت الکترونیک را در جهان فراهم می‌کند. کشورهای عضو اتحادیه اروپا می‌توانند با استفاده از این سیستم به‌راحتی به اظهارنامه‌‌‌‌‌ها و داده‌های محموله‌‌‌‌‌های قبلی در سیستم رایانهای اپراتور اقتصادی دسترسی داشته باشند.
تجربه ژاپن
ژاپن به‌منظور ایجاد زمینه مناسب برای انجام تجارت بدون کاغذ، در سال۱۹۷۸ سیستمی به‌نام ناکس ۵ را طراحی و معرفی کرد که بعدها به شکل سیستم پنجره واحد تکامل یافت. درحقیقت، پنجره واحد الکترونیک برای فرآیندهای تجاری در ژاپن به وسیله ناکس و مبتنی بر قانون ویژه فرآیندهای صادرات و واردات ازطریق سیستم پردازش الکترونیک داده‌ها توسعه پیدا کرد که دارای دو بخش هوایی و دریایی بود. ویژگی اصلی سیستم ناکس این بودکه فرآیندهای اداری را به انجام می‌رساند و برای مدیریت حمل‌ونقل محموله‌‌‌‌‌ها و ارتباط میان کاربران سیستم، داده‌‌‌‌‌خوان‌‌‌‌‌های مرکزی را به‌وجود می‌آورد. انتقال از سیستم ناکس به سیستم پنجره واحد به‌صورت مرحله‌‌‌‌‌ای طی شد. در مرحله نخست که خدمات تک‌‌‌‌‌مرحله‌‌‌‌‌ای نامیده شد، رایانه‌‌‌‌‌ای‌کردن همه فرآیندهای اداری مربوط در سال۱۹۹۷ محقق شد، پس از تکمیل رایانهای شدن، تلاش‌ها بر ایجاد رابط بین سیستمها برای همکاری‌های داخلی و بین‌المللی تمرکز پیدا کرد.
تجربه اردن
از سال۱۹۹۷، اردن چندین نسخه مختلف از نرم‌افزار مدیریت گمرک سیستم خودکار داده‌های گمرکی را اجرا کرده‌است. انتشار موفقیت‌آمیز آخرین نسخه سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهان، آسیکودا در مارس تکمیل شد و پروژه مربوط به کمک فنی آسیکودا مرتبط با آن در سال۲۰۱۵ به پایان رسید. از آنجایی‌که نصب سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهان با بودجه‌دولتی اردن امکان‌پذیر نبود، برای مدت محدودی از طریق تامینکنندگان بین‌المللی تامین شد.
برای حل این مشکل گمرک اردن تصمیم گرفت که یک تیم ملی قوی بسازد تا نسخه سفارشی سیستم خودکار داده‌های گمرکی خود را حفظ و توسعه دهد. این انتخاب به این معنا بود که آنها دیگر برای عملکرد خوب سیستم فناوری اطلاعات گمرک خود، به بودجه‌خارجی وابسته نیستند.
در پایان پروژه آنکتاد، یک تیم ملی کاملا آموزش‌دیده برای مدیریت کامل سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهان در اردن مجهز شد. اردن، مانند سایر کشورهای کاربر سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهان، این سیستم را برای کشور خود ملی‌‌‌‌‌سازی کرده‌است، بنابراین گمرک اردن می‌تواند سیستم را به بهترین نحوی که صلاح می‌داند، اجرا و تغییر دهد، در نتیجه اردن توانسته سیستم خودکار داده‌های گمرکی خود را حفظ کرده و توسعه دهد و از طریق این سیستم، به پوشش نیازهای خود و تسهیل تجارت بین‌المللی ادامه دهد. تعدادی از اعضای تیم ملی سیستم خودکار داده‌های گمرکی اردن، با تکیه بر تجربه به‌دست آمده در سیستم ملی، توانستند با موفقیت برای موقعیت‌هایی به‌عنوان کارشناسان بین‌المللی آنکتاد درخواست دهند.
تجربه سوریه
از سال۲۰۱۱، به دلیل بحران سیاسی به‌وجود آمده در سوریه، کارکنان بین‌المللی آنکتاد قادر به ارائه کمک‌های فنی در محل، به گمرک سوریه، با نصب، بهبود و نگهداری آخرین به‌روزرسانی‌‌‌‌‌های سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهان نبوده‌‌‌‌‌اند. علاوه بر این محاصره اقتصادی، تهیه سخت‌افزار و نرم‌افزار جدید را از طریق تامینکنندگان بین‌المللی برای دولت سوریه دشوار کرد. در سال۲۰۱۹، به‌دنبال لغو محدودیت‌های سفر به سوریه برای کارکنان سازمان ملل، گمرک و کارشناسان سوریه، سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهان را به آخرین نسخه ارتقا دادند. گمرک سوریه از سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهان، برای پردازش رویه‌‌‌‌‌های تجارت خارجی و نظارت بر عملیات در گذرگاه‌‌‌‌‌های مرزی که اغلب دسترسی به آنها از طریق جاده بسیار دشوار بود، استفاده کرده‌است. این سیستم با حمایت مداوم از گمرک، حتی در شرایط چالش‌برانگیز، تاب‌‌‌‌‌آوری و انعطاف نشان داده‌است.
تجربه ترکمنستان
از سال۲۰۱۹ خدمات گمرکی دولتی ترکمنستان به‌دنبال نوسازی رویه‌‌‌‌‌های گمرکی؛ تسهیل در اظهارنامه الکترونیکی کالا؛ معرفی تعرفه گمرکی یکپارچه؛ بهبود نظارت و کنترل عملیات ترانزیتی؛ پیادهسازی یک سیستم مدیریت ریسک مدرن مطابق با استانداردهای بین‌المللی و بهترین شیوه‌‌‌‌‌ها و ادغام آژانس‌‌‌‌‌های دولتی مشارکتی دخیل در فرآیند ترخیص گمرکی بود.
برای یافتن راه‌‌‌‌‌حل، خدمات گمرکی دولتی ترکمنستان و برنامه آسیکودا سیستم خودکار داده‌های گمرکی، یک پروژه همکاری فنی را برای بهبود ظرفیت عملیاتی گمرک، تسهیل تجارت، تقویت ظرفیت کشور برای ترانزیت و تضمین رشد اقتصادی، از طریق خروج از سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهانی اجرا کردند. در تمامی ۵۲ گمرک ترکمنستان این موارد اجرا شده‌است: اتوماسیون ترانزیت در کریدورهای ملی و منطقه‌ای، تبادل اطلاعات تجارت با افغانستان، محیط انعطاف‌‌‌‌‌ناپذیر برای پیکربندی و تولید گزارش‌های کسب‌وکار، بهبود گزارش‌‌‌‌‌دهی از آمار تجارت و ارائه خدمات چند زبانه. پس از موفقیت اجرای سیستم خودکار داده‌های گمرکی جهانی، دولت ترکمنستان درخواست ساخت یک پنجره واحد الکترونیکی مبتنی بر سیستم خودکار داده‌های گمرکی، شامل ۱۶ آژانس دولتی مشارکتی را ارائه کرد.
خودمحوری گمرکی
ایران طی سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۱ از سیستم خودکار داده‌های گمرکی، آسیکودا استفاده کرد که طی مدت مذکور باعث پیشرفت در نظام گمرکی کشور شده‌است، پس از آن به دلیل متفاوت‌بودن شرایط گمرکی ایران و همچنین نبود زیرساخت کافی برای پیادهسازی آسیکوداورلد، تهیه سامانه جامع گمرکی کشور به دانشگاه تهران واگذار شد که از سال۱۳۹۱ تاکنون این سیستم به‌جای سیستم آسیکودا در نظام گمرکی کشور مورد‌استفاده قرار می‌گیرد. در حال‌حاضر مقدمات تبادل داده‌های گمرکی با ۸کشور مهیا شده که ۲کشور ترکیه و جمهوری‌آذربایجان از تعداد مذکور در مرحله آزمایش قرار دارند. در حال‌حاضر به‌طور رسمی تبادل داده‌های گمرکی با هیچ کشوری صورت نمی‌گیرد. طبق مذاکرات صورت‌گرفته با گمرک ایران سامانه جامع امور گمرکی کشور، سامانه‌‌‌‌‌ای پیشرفته است که توانایی تبادل داده‌های گمرکی با کلیه کشورهای جهان را دارد، ادعایی که به سختی مورد قبول واقع می‌شود.
موفقیت دیگر کشورها
دیجیتالی‌‌‌‌‌سازی فرآیندهای گمرکی از ابعاد گوناگونی، تجارت کشورها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. یکی از شاخص‌هایی که تاثیر این اقدام را طی سال‌های قبل، به‌وضوح نشان داده، شاخص تجارت فرامرزی است. این شاخص که تا سال۲۰۲۰، به‌طور مستمر هر‌ساله توسط بانک جهانی محاسبه شده، کشورهای جهان را بر اساس اقداماتی که در راستای تسهیل تجارت به واسطه کاهش زمان و هزینه‌های مرتبط با انطباق اسنادی، انطباق مرزی و حمل‌ونقل داخلی انجام داده‌اند، رتبه‌‌‌‌‌بندی کرده‌است. مطابق با اطلاعات منتشرشده در آخرین گزارش سهولت کسب‌وکار بانک جهانی، بسیاری از اقتصادها، با استفاده از برنامه‌های الکترونیک تبادل داده‌های گمرکی یا ایجاد پنجره واحد الکترونیک، زمان انجام فرآیندهای گمرکی و انطباق اسنادی و مرزی را کاهش داده‌اند که در نهایت منجر به بهبود امتیاز این کشورها در شاخص تجارت فرامرزی شده‌است. از جمله کشورهای موفق در زمینه اجرای سیستمهای تبادل داده‌های گمرکی می‌توان به کشورهای افغانستان، گرانادا و جامائیکا در سال۲۰۱۶ و آنگولا و لسوتو در سال۲۰۱۸ اشاره کرد. این کشورها از سیستم آسسیکولا ورلد استفاده کردهاند.
رتبه‌‌‌‌‌بندی ایران
نتایج آخرین گزارش سهولت کسب‌وکار منتشرشده در سال۲۰۲۰ همچنین برای ایران نشان می‌دهد در زیرشاخص تجارت فرامرزی، امتیاز کشور ۲/ ۶۶ بوده که آن را در جایگاه ۱۲۳ درمیان ۱۹۰ کشور موردبررسی قرار می‌دهد. به‌رغم اقدامات مفیدی که در زمینه توسعه و بهبود خدمات صادرات و واردات از طریق پنجره واحد ملی شامل بهبود فرآیند بارگذاری اسناد صادرات و واردات و همچنین بهبود فرآیند بازرسی و اداری برای صادرات و واردات در سال۲۰۱۹ انجام‌شده، امتیاز ایران در زیرشاخص تجارت فرامرزی در سال۲۰۲۰ بدون تغییر باقی‌مانده و از لحاظ رتبه‌‌‌‌‌ای با ۲ پله سقوط همراه بوده‌است. بررسی مولفه‌‌‌‌‌های این زیرشاخص نشان می‌دهد طی یک سال، اجرایی‌شدن این اقدامات، نتوانسته منجر به بهبود زمان و هزینه‌های مربوط به صادرات و واردات برای ایران شود. با وجود اینکه سامانه جامع امور گمرکی کار خود را از سال۱۳۹۱ آغاز کرده، تاکنون نتوانسته کارآیی لازم را برای تبادل داده‌های گمرکی به‌صورت رسمی با سایر کشورها داشته باشد. سوالی که در اینجا می‌تواند مطرح شود این است که؛ آیا دلیل این امر محرمانه‌بودن اطلاعات تجارت ایران با سایر کشورها به دلیل مبادلات غیر‌رسمی بوده یا به واقع این سیستم برخلاف ادعاهای صورت‌گرفته کارآیی لازم جهت تبادل داده‌های گمرکی با سایر کشورها را ندارد؟
